14.8.12

τα ένστικτα και ο πολιτισμός

Δόθηκε η ευκαιρία και σε προηγούμενες αναρτήσεις να γίνουν κάποιες αναφορές στη σχέση μεταξύ των ενστίκτων, που εκφράζουν τη θέληση επιβίωσης του κάθε όντος, και από την άλλη του πολιτισμού που στην ουσία είναι αποτέλεσμα της κοινωνικής συμβίωσης και των αναγκαίων συμβάσεων που τη συνοδεύουν. Κάποιες τέτοιες αποσπασματικές αναφορές θα γίνουν και εδώ.
Στα ανώτερα θηλαστικά και κυρίως στον άνθρωπο, αυτό που ονομάζουμε ένστικτα έχουν τη νευροβιολογική τους βάση στα πιο αρχέγονα τμήματα του εγκεφάλου και κυρίως στον λεγόμενο θηλαστικό ή συναισθηματικό εγκέφαλο, που αποτελούν την έδρα των συναισθημάτων και των νευρωνικών κυκλωμάτων που σχετίζονται με τις βασικές αντιδράσεις διατήρησης της ζωής.
Ο μετωπιαίος λοβός, που αναπτύχθηκε ιδιαίτερα στον άνθρωπο, με τις λειτουργίες που εξυπηρετεί, του λόγου, της γλώσσας, των εννοιών, κατηγοριοποιήσεων και διαφόρων ιστοριών για την ερμηνεία του περιβάλλοντος, είναι αποτέλεσμα της κοινωνικής συμβίωσης και γι αυτό το λόγο αποτελεί και την έδρα του ελέγχου των ενστίκτων. Αυτός ο έλεγχος των ενστίκτων αποτέλεσε ένα μεγάλο εξελικτικό πλεονέκτημα, επειδή τα ένστικτα στην επιδίωξη του άμεσου προσωπικού οφέλους μπορεί να βλάψουν τόσο τα πιο μακροπρόθεσμα συμφέροντα του ατόμου όσο και τα συμφέροντα της ομάδας. Είναι γνωστό ότι οι λειτουργίες του μετωπιαίου φλοιού έχουν κατ' αρχήν αποτρεπτικό και ελεγκτικό χαρακτήρα στις αυθόρμητες, συνειρμικές, αυτόματες δράσεις του συναισθηματικού εγκεφάλου στα περιβαλλοντικά ερεθίσματα. Αποτελεί δηλαδή κατ' αρχήν, μια έδρα απαγορεύσεων, ανεξάρτητα από το γεγονός ότι η δημιουργία των εννοιών, του λόγου, που με βάση αυτά δημιουργείται μία πολύ ευρύτερη γκάμα επιλογών από τις πολύ λιγότερες που αντιστοιχούν σε μια ενσικτώδη αντίδραση, το μετατρέπουν ταυτόχρονα σε ένα εργαλείο δημιουργίας και όχι απλά αποτροπής.
Οι επιλογές αυτές δημιουργούνται κυρίως στη διαδικασία αλληλεπίδρασης με το περιβάλλον. Δηλαδή με κάποιο τρόπο, επειδή είναι πολύ μεγάλος ο όγκος των δυνητικά μεταβιβαζόμενων πληροφοριών, ένα μέρος, αυτό που σχετίζεται με τις άμεσες ανάγκες διατήηρσης της ζωής μεταβιβάζεται ισχυρά, ενώ το υπόλοιπο για λόγους οικονομίας αφήνεται στην αλληλεπίδραση με το περιβάλλον.
Η τέτοιου είδους τιθάσευση των ενστίκτων αποδείχθηκε ωφέλιμη τόσο για την ομάδα όσο και για την ατομική επιβίωση επειδή αύξησε τις υπολογιστικές ικανότητες εκτίμησης των κινδύνων αλλά και των δυνατοτήτων που προκύπτουν σε κάθε κατάσταση, με την εκτίμηση πολύ περισσότερων δεδομένων σε σχέση με την αυθόρμητη συναισθηματική αντίδραση στο απλό σχήμα μάχης ή φυγής που ακολουθεί το θηλαστικό στην αντιμετώπιση των κινδύνων που προκύπτουν. Σε μια διαδικασία ιεραρχικού(από πλευράς σημασίας για τη ζωή) “ξεδιπλώματος” αυτών των δυνατοτήτων, η ισχυρή συναισθηματική τους επένδυση στην πρώιμη παιδική ηλικία, όπου και ο μετωπιαίος λοβός δεν έχει ωριμάσει και το συναίσθημα είναι πιο ισχυρό, ή η ισχυρή συναισθηματική επένδυση λόγω συγκεκριμένων συνθηκών παγίωσης μιας συμπεριφοράς, τις καθιστά και πολύ πιο ανθεκτικές. Αλλά και γενικά ο βαθμός σύνδεσης μιας συμπεριφοράς με βασικότερες συναισθηματικές αντιδράσεις, τις καθιστά περισσότερο ή λιγότερο σταθερές, ανάλογα και με το πόσο σημαντική θεωρείται από το άτομο αυτή η αντίδραση.
Ταυτόχρονα μετασχηματίσθηκαν και τα ένστικτα τα οποία μπήκαν στην υπηρεσία, του νέου ισχυρού εργαλείου, του λόγου. Αυτό είχε ένα διπλό αποτέλεσμα. Από τη μια μεριά τα συναισθήματα, ως εργαλεία εξυπηρέτησης των ενστίκτων επιβίωσης, απέκτησαν καινούργια χαρακτηριστικά, έγιναν πιο πλούσια. Για παράδειγμα τα συναισθήματα που προσφέρουν ικανοποίηση, χαρά, μπορούν μέσα από συνειδητές δράσεις να πάρουν πιο μόνιμα χαρακτηριστικά και το πεδίο δράσης τους να αφορά πολύ μεγαλύτερα σύνολα με τα οποία άμεσα ή έμμεσα σχετίζεται το άτομο. Από την άλλη η εξυπηρέτηση των βίαιων, επιθετικών ενστίκτων να πάρει πολύ πιο επεξεργασμένο χαρακτήρα και ο άνθρωπος να μπορεί να επιδείξει σκληρότητα που κανένα άλλο ζώο δεν μπορεί να επιδείξει, επειδή τους "λείπει το μυαλό" για να το κάνουν. Δηλαδή τα “άγρια” ένστικτα της αυτοσυντήρησης και επικράτησης, εξακολουθούν να αποτελούν τη βάση των συμπεριφορών, τα οποία όμως εμπλουτίσθηκαν, απέκτησαν νέα πιο αποτελεσματικά για την επιβίωση χαρακτηριστικά, στα πλαίσια της κοινωνικής συμβίωσης και του πολιτισμού.

Στο συντριπτικά μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας του ο άνθρωπος ήταν αντιμέτωπος κυρίως με απειλές, γι αυτό και τα συναισθήματα που κυριαρχούσαν ήταν αυτά που έχουν σχέση με το φόβο και την αντίδραση σ' αυτόν, με τη μορφή είτε της αναδίπλωσης είτε της επιθετικότητας.

Η πανίσχυρη εγγραφή των ενστίκτων εξηγεί και τη δυσκολία να ελεγχθούν. Ο Οδυσσέας δέθηκε στο κατάρτι για να αποφύγει τη σαγήνη των σειρήνων. Η κατάληψη του υποσυνείδητου από ένα ισχυρό ερέθισμα ή μια ισχυρή συναισθηματική φόρτιση κάνει δύσκολη τη λειτουργία της λογικής σκέψης ή την αδρανοποιεί για μικρότερο ή μεγαλύτερο χρονικό διάστημα. Για παράδειγμα ο έρωτας είναι μια κατάσταση όπου επικρατεί κυρίως το συναίσθημα και ο έλεγχος από τη λογική σκέψη παραμερίζεται ή μπαίνει σε δεύτερη μοίρα. Το ίδιο μπορούμε να πούμε για πολλές άλλες καταστάσεις όπως οι σχέσεις των γονιών με τα παιδιά τους, η αντίδραση σε περίπτωση μεγάλου κινδύνου κλπ.
Οι δράσεις της υποβολής και της αυθυποβολής βασίζονται σε μηχανισμούς κατάληψης του υποσυνείδητου από ερεθίσματα που απευθύνονται σε βασικές συναισθηματικές μας ανάγκες, σε συνθήκες ατελούς ελέγχου από τον έλεγχο της λογικής σκέψης, με αποτέλεσμα να προσανατολίζεται ανάλογα και η συνολική εγκεφαλική δραστηριότητα.

Η κοινωνία δεν αποτελεί ένα ομοιογενές σύνολο αλλά μια συνισταμένη διαφορετικών βουλήσεων των επιμέρων ατομικών ή συλλογικών υποκειμένων της. Ταυτόχρονα αποτελεί και μια ενότητα που βασίζεται σε κοινές συναισθηματικές βάσεις, συγκλίσεις, κάτι που δημιουργεί τελικά και μια ισχυρή ομάδα κοινών συμφερόντων τα οποία διατηρούν και τη συνοχή της. Ο ανταγωνισμός αυτών των βουλήσεων, που έχει σχέση με τα διαφορετικά συμφέροντά τους, αποτελεί ένα παράγοντα των μεταβολών που γίνονται στο εσωτερικό της. Στο επίπεδο της κοινωνίας, οι διαφορετικές βουλήσεις, συνήθως μεγαλύτερων συλλογικών υποκειμένων, με τη μορφή των ιδεών, αποτελούν τις διαφορετικές εναλλακτικές επιλογές που μπορεί να ακολουθήσει η κοινωνία ως μεγάλο συλλογικό υποκείμενο, με παρόμοιο τρόπο που δημιουργούνται οι διαφορετικές επιλογές για το κάθε επιμέρους υποκείμενο ή άτομο.
Η σχέση των διαφορετικών υποκειμένων, ατομικών ή συλλογικών με την ομάδα, εξαρτάται τόσο από τη διαδικασία ένταξης του κάθε υποκειμένου στην ομάδα, όσο και από τη συνεχή σχέση μαζί της. Για παράδειγμα αν ένα παιδί δημιουργήσει την αίσθηση ότι η ένταξή του στην ομάδα, οικογένεια, σχολείο, άλλες ομάδες από τις οποίες εξαρτάται ή η κοινωνία στο σύνολό της, είναι δυσμενής γι αυτόν, τότε η σχέση του μαζί της θα είναι προβληματική. Ανάλογα με την ιδιοσυγκρασία του ή άλλους παράγοντες μάθησης, σε μια τέτοια δυσμενή σχέση, θα ακολουθήσει ή μια εσωστρεφή στάση αναδίπλωσης ή μια εξωστρεφή, επιθετική, βίαιη στάση. Αυτή η στάση μπορεί φυσικά να μετασχηματίζεται και στις δύο περιπτώσεις, σε δημιουργική συμπεριφορά, ανάλογα με την εξέλιξή του και τη σχέση του με την ομάδα.
Με παρόμοιο τρόπο αν η θέση ενός υποκειμένου στην ομάδα διαταραχθεί σε βάρος του, πέρα από τα όρια που το ίδιο θέτει για τη σχέση του με την ομάδα, τότε θα υποχωρήσει η ανοχή του στην ομάδα και τους κανόνες της και θα προκριθούν συμπεριφορές πιο ατομικιστικές.
Αυτή είναι μια διαδικασία που την παρατηρούμε και στην ιστορική συγκρότηση των κοινωνιών. Από τις φατρίες και τις φυλές που ήταν συγκροτημένες σε μια βάση αιματικής συγγένειας, όπου η συνοχή τους βασίζονταν στα φυσικά ένστικτα επιβίωσης της ομάδας και απλούς κανόνες απαγορεύσεων, οδηγηθήκαμε στις κρατικές συγκροτήσεις, όπου στη θέση των κανόνων των επιμέρους ομάδων, κυρίως στη μορφή της δημοκρατικής συγκρότησης, υπερίσχυσαν οι κοινοί κανόνες της πολιτείας. Ήταν τότε που αναπτύχθηκε και ο πολιτισμός, που περιλάμβανε νέες αρετές συμβίωσης των ανθρώπων, που εξασφάλιζαν καλύτερες συνθήκες και για τα άτομα και την επιβίωσή τους αλλά και την αποτελεσματικότητα και επιβίωση των κοινωνιών.
Οι προγενέστερες κοινωνικές συμπεριφορές, που βασίζονταν σε πιο επιθετικές, βίαιες συμπεριφορές υπεράσπισης του εαυτού ή πιο στενών ομάδων, μιας και είναι εγγεγραμμένες ως απάντηση σε μια κατάσταση απειλής, που διαμορφώνουν και μια σειρά συμπεριφορές που απορρέουν από αυτό το βασικό συναίσθημα, (όπως η διάταξη σε αντιθετικούς πόλους, εμείς και οι άλλοι, φίλοι ή εχθροί, ή η αφοσίωση στον αρχηγό της ομάδας, ο ρόλος της δύναμης και η χρήση βίας), συνεχίζουν φυσικά να υπάρχουν σε μια σύνθεση με τις συμπεριφορές συμμόρφωσης στους κανόνες της Πολιτείας, με επικράτηση των μεν ή των δε ανάλογα με το κύρος των θεσμών της Πολιτείας, τη διαχείριση των αντιθέσεών της στους κόλπους της, την αίσθηση της δικαιοσύνης που δημιουργεί στα υποκείμενα που την αποτελούν αλλά και μαθημένες συμπεριφορές που διαιωνίζονται. Έτσι η αίσθηση της δικαιοσύνης, με την έννοια της ικανοποιητικής σύμβασης με τα άλλα ατομικά ή συλλογικά υποκείμενα μιας κοινωνίας, αποτελεί βασικό παράγοντα της συνοχής της.
Οι κοινωνικές συμπεριφορές που απορρέουν από την πρόοδο του πολιτισμού, εξελικτικά είναι πολύ μεταγενέστερες, γι αυτό και επιβάλλονται πιο δύσκολα, ενώ επικρατούν πιο εύκολα, ιδιαίτερα σε κοινωνίες με ευάλωτους ή ανυπόληπτους κεντρικούς θεσμούς, οι στενά ατομικιστικές συμπεριφορές οι οποίες και συνασπίζονται σε πιο ομοιογενή σύνολα με βάση την ενστικτώδη προσπάθεια επικράτησης.
Η βάση πάνω στην οποία εδραιώθηκαν οι κοινωνικές συμπεριφορές ήταν η τιμωρία, όταν παραβιάζονταν τα ταμπού, απαγορεύσεις, που έβαζε η ομάδα. Η συμμόρφωση με τους κοινωνικούς κανόνες ήταν η προϋπόθεση για την αποδοχή από την ομάδα. Αλλά και στην ηθική ανάπτυξη στα πρώιμα παιδικά στάδια, η ανάγκη αποδοχής του παιδιού από την ομάδα, οικογένεια, ευρύτερες κοινωνικές ομάδες, είναι το κίνητρο της συμμόρφωσής του με τους κανόνες της ομάδας.

Η ενηλικίωση έχει σχέση με την ωρίμανση του μετωπιαίου φλοιού και την επιβολή ελέγχου στα (εξελικτικά) προγενέστερα κέντρα του εγκεφάλου και τα ένστικτα. Στα παιδιά που δεν έχουν αναπτυχθεί πλήρως οι λειτουργίες του μετωπιαίου φλοιού, δεν θεωρούμε ότι έχουν και την ευθύνη των πράξεών τους. Το ίδιο συμβαίνει σε παθολογικές καταστάσεις(εγκεφαλικές βλάβες κλπ) ή στους ανόητους.
Η αυτοπειθαρχία είναι χαρακτηριστικό του ενήλικου και ένδειξη αποτελεσματικής λειτουργίας του μετωπιαίου φλοιού. Αποτελεί μια διαδικασία που οδηγεί στην αυτονομία της σκέψης και την ατομική χειραφέτηση, μια  προϋπόθεση και για την ισότιμη σχέση με τους άλλους.  Η ανάπτυξη της θέλησης μέσω της αυτοπειθαρχίας αποτελεί χαρακτηριστικό και των ατόμων που μπορούν να επιβάλλονται στους άλλους μέσω της σκέψης. Έχουμε δηλαδή ένα εκ πρώτης όψεως παράδοξο, ότι η ανάπτυξη του μετωπιαίου φλοιού που είναι αποτέλεσμα της κοινωνικής συμβίωσης και έδρα του ελέγχου των προγενέστερων συμπεριφορών και των ενστίκτων από τις επιταγές της ομάδας, αποτελεί ταυτόχρονα και προϋπόθεση για την ανάπτυξη τελικά της αυτονομίας του εαυτού στις σχέσεις του με τους άλλους και την ομάδα.
Οι μαζικές ιδεολογίες, θρησκείες κλπ, που στόχο έχουν τον έλεγχο μεγάλου πλήθους ανθρώπων, απευθύνονται κυρίως σε πρωταρχικά συναισθήματα και ένστικτα ασφάλειας και επιβίωσης και λιγότερο στη λογική. Αυτό είναι που τους δίνει τη μεγάλη δύναμη και διάρκειά τους στο χρόνο. Η πίστη που απαιτείται, εξασφαλίζει τον ατελή έλεγχο της λογικής σκέψης. Το μεμονωμένο άτομο φοβάται στην ουσία να σκεφθεί αυτόνομα αν θεωρεί ότι η σκέψη του δεν ταυτίζεται με την ισχύουσα γι αυτόν "ιδεολογία" που έχει κατειλημμένη τη σκέψη του. Αυτό όμως σημαίνει καθήλωση σε ένα παιδικό στάδιο ανάπτυξης, μειωμένες επιλογές δράσης, με αμφίβολο αντίτιμο τη βεβαιότητα και ασφάλεια που προσφέρουν. Είναι η βάση όλων των εξουσιαστικών λογικών. Και αυτές, είχαν μια αρχική χρησιμότητα που ήταν ο έλεγχος των ατομικών ενστίκτων και η επιβολή της συλλογικής θέλησης, που σ' αυτή την περίπτωση  έκφραζε τα συμφέροντα της επιμέρους ομάδας που ασκούσε την εξουσία. Η ισχύς αυτού του τρόπου σκέψης είναι ακόμη πολύ μεγάλη, αν και η ανάπτυξη της παγκόσμιας επικοινωνίας και διασύνδεσης, δημιουργεί τις προϋποθέσεις για σπάσιμο τέτοιων στενών αντιλήψεων που στηρίζονται συνήθως σε πιο κλειστά συστήματα. Μια διαδικασία που φυσικά δεν μπορεί να έχει "ομαλό", γραμμικό χαρακτήρα αλλά περνά μέσα από διαδικασίες κρίσης, όπως μπορεί να οδηγούν και σε περιχαράκωση σε ακόμη πιο αρχέγονα ιδεολογικά σχήματα κοινωνικής επιβίωσης. 
Αλλά και στην κλίμακα των συναισθημάτων, τα πιο αρχέγονα και γι αυτό πιο ισχυρά, είναι τα συναισθήματα που έχουν σχέση με την επιβίωση, το αίσθημα της ασφάλειας, τον φόβο και τα συναισθήματα αντίδρασης σ' αυτόν, όπως είναι το μίσος, η άσκηση βίας, η  αντιπαράθεση με τους "εχθρούς", η γενική συγκρότηση σε ένα σχήμα απειλών από τους "άλλους". Η γνωστική και ηθική ενηλικίωση, η ανάπτυξη δηλαδή των λειτουργιών του μετωπιαίου φλοιού, συμβαδίζει με την μεγαλύτερη ανάπτυξη της αυτοπεποίθησης και των "δημιουργικών" συναισθημάτων που τη συνοδεύουν. Αποτελεί δηλαδή μια διέξοδο στα προηγούμενα, πιο αρχέγονα συναισθήματα, με περισσότερες επιλογές και γι αυτό πιο αποτελεσματική.

Η λειτουργία των ενστίκτων ταυτόχρονα είναι χαρακτηριστικό της ζωής. Ο σκοπός του ελέγχου τους από το μετωπιαίο φλοιό έχει στόχο την αποτελεσματικότερη για την επιβίωση λειτουργία τους και όχι την κατάργησή τους. Αυτό αποτελεί μια διαδικασία που την παρατηρούμε στην γνωστική και ηθική εξέλιξη του κάθε ανθρώπου ξεχωριστά αλλά μπορούμε να την παρατηρήσουμε με μια αντιστοιχία και στα συλλογικά υποκείμενα, τις ανθρώπινες κοινωνίες. Εδώ μπορούμε να θεωρήσουμε ως ένστικτα τις δυνάμεις εκείνες που δρουν “τυφλά”, πχ την επιδίωξη για κέρδος και δύναμη, τις πρωταρχικές δυνάμεις δυνάμεις που κινούν την οικονομία, την επικράτηση σε άλλες κοινωνικές ομάδες κλπ και ως συνειδητή δράση εκείνη την πολιτική δράση, τον συνειδητό έλεγχο πάνω σε αυτές τις δυνάμεις ώστε να μην οδηγήσουν σε καταστροφή της ομάδας, τον υπολογισμό για το πιο μακροπρόθεσμο όφελός της. Αλλά και η ελευθερία, ως δυνατότητα ελεύθερης επιλογής, είναι αποτέλεσμα των πολύ περισσότερων εναλλακτικών επιλογών δράσης που προσφέρει η ανάπτυξη του μετωπιαίου φλοιού σε σχέση με τις πολύ λιγότερες και “τυφλές”, δηλαδή με πολύ στενό χρονικό ορίζοντα δράσεις, που καθοδηγούνται από την άμεση ικανοποίηση των ενστίκτων. Το πέρασμα από το βασίλειο της αναγκαιότητας στο βασίλειο της ελευθερίας, που έλεγε ο Μαρξ, έχει σχέση με αυτή την εξέλιξη.

Την αντίθεση των ενστίκτων με τον πολιτισμό, ως αποτέλεσμα των αναγκαιοτήτων που πηγάζουν από την κοινωνική συμβίωση, είχε επισημάνει και ο Φρόιντ, ως μόνιμη αντίθεση και βασική πηγή του άγχους.

Η αντίθεση αυτή εκφράζεται και στον τρόπο που δομήθηκαν οι λειτουργίες του μετωπιαίου φλοιού, ο λόγος, η γλώσσα. Εδώ έχουμε τις κατηγοριοποιήσεις, τη δημιουργία δηλαδή μορφής σε κάτι που δεν είχε πριν μορφή. Το άμορφο γίγνεσθαι παίρνει μορφή, γίνεται λέξεις, έννοιες. Και εδώ έχουμε μια προσπάθεια ελέγχου της φύσης μέσα από την κατηγοριοποίηση και τη μορφοποίησή της. Το άγριο, το ακατέργαστο, παίρνει τη μορφή συγκεκριμένων σχημάτων, εννοιών, ώστε να ελεγχθεί. Ακόμη και τα γεωμετρικά σχήματα, το τετράγωνο, ο κύκλος κλπ, που σαν τέτοια, σε απόλυτη μορφή, δεν υπάρχουν στο χώρο, εν τούτοις αποτέλεσαν τον πιο αποτελεσματικό τρόπο υπολογισμού του χώρου και ελέγχου της "άμορφης" φύσης.

Δεν υπάρχουν σχόλια: