16.2.14

Η θρησκεία των Εβραίων και οι Έλληνες

Τα Ελληνιστικά κράτη που δημιουργήθηκαν μετά το θάνατο του Μ. Αλεξάνδρου και κυρίως αυτό των Πτολεμαίων στην Αίγυπτο και των Σελευκιδών στη Συρία, αποτέλεσαν το πεδίο όπου συναντήθηκαν και ήρθαν σε ώσμωση αλλά και αντιπαράθεση οι Έλληνες και οι Εβραίοι. Ας θυμηθούμε την μετάφραση των εβδομήκοντα, όπου 72 ελληνόγλωσσοι Εβραίοι με πρόνοια του

Πτολεμαίου Β´ του Φιλάδελφου και τη συνδρομή του Δημήτριου Φαληρέα, επιμελητή της βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας, μετέφρασαν τα κείμενα της Παλαιάς Διαθήκης από την Εβραϊκή στην κοινή Ελληνιστική γλώσσα, στα μέσα του 3ου πΧ αιώνα, για τους Εβραίους υπηκόους του βασιλείου, κατοίκους κυρίως της Αλεξάνδρειας, που μιλούσαν περισσότερο την Ελληνική και λιγότερο την Εβραϊκή γλώσσα. Όπως και πολλά άλλα εβραϊκά κείμενα μεταφράσθηκαν στην ελληνιστική γλώσσα εκείνη την περίοδο. Τα Ελληνικά ήταν η κυρίαρχη γλώσσα για πολλούς αιώνες στην περιοχή της ανατολικής Μεσογείου. Εκείνη την περίοδο η Ιουδαία ήταν στην κυριαρχία του βασιλείου των Πτολεμαίων.
Μετά το 198 πΧ που η περιοχή της Ιουδαίας πέρασε στην κυριαρχία του βασιλείου των Σελευκιδών της Συρίας, ακολουθήθηκε από τους Σελευκίδες και κυρίως τον Αντίοχο Δ´, μια πολιτική βίαιου εξελληνισμού, που οδήγησε στην εξέγερση των Μακκαβαίων και στην αποκατάσταση της θρησκείας τους το 164 πΧ με τη νίκη τους επί του Αντιόχου Δ´. Μια σύγκρουση που είχε και χαρακτηριστικά εμφύλιας διαμάχης μιας και υπήρχαν ισχυρές τάσεις κυρίως στην αριστοκρατία αλλά και σε θρησκευτικές παρατάξεις που ήθελαν την ενσωμάτωση ελληνιστικών στοιχείων στη ζωή τους. Εκείνη την περίοδο οι Μακκαβαίοι, στην αναζήτηση συμμάχων είχαν στραφεί και προς τη Ρώμη αλλά και σε δυνάμεις στην Ελλάδα, κυρίως στη Σπάρτη, με την οποίαν, το βιβλίο των Μακκαβαίων γράφει ότι είχαν παλαιούς δεσμούς.

Οι Έλληνες για πολλούς αιώνες είχαν επαφές αλλά και αντιπαράθεση με τους Φοίνικες, Χαναναίους οι οποίοι κατοικούσαν στη βόρεια Χαναάν, στη θέση που είναι ο σημερινός Λίβανος. Με τους Φοίνικες οι Έλληνες ήταν για πολλούς αιώνες σε ανταγωνισμό για τον έλεγχο του εμπορίου στη Μεσόγειο αλλά και σε επαφές, αφού αξιοποίησαν το Φοινικικό αλφάβητο, με το οποίο καταγράφονταν φθόγγοι αντί συλλαβών. Εξάλλου σύμφωνα με την παράδοση, ιδρυτής της Θήβας ήταν ο Κάδμος ένας πρίγκηπας από τη Φοινίκη.
Ο Γιαχβέ, ο Ιεχωβάς, ήταν ένας θεός μιας φυλής στο νότο της Παλαιστίνης, των Ιουδαίων. Επτά έθνη μοιράζονταν τη γη της Παλαιστίνης όταν ήταν κάτω από την κυριαρχία των Ασσυρίων.
Οι Φοίνικες, οι Σαμαρείτες, οι Φιλισταίοι, οι Αμμωνίτες, οι Μωαβίτες, οι Εδωμίτες και οι Ιουδαίοι. Ανάμεσά τους υπήρχαν ανταγωνισμοί, στρατιωτικές κατακτήσεις, γάμοι μεταξύ βασιλικών οίκων, ενώσεις και προσεταιρισμοί.  Κάθε φυλή θεωρούσε τους μακρινούς προγόνους των βασιλέων, ως θεούς. Οι θεοί αυτοί συνήπταν με τη φυλή μια συνθήκη ή διαθήκη όπως έλεγαν τότε τη συνθήκη. Η φυλή αναλάμβανε να κάνει στο θεό θυσίες και ο θεός σε αντάλλαγμα προστάτευε τη φυλή. Οι σπουδαίοι αυτοί πρόγονοι ήταν οι Ελοχίμ. Ο Γιαχβέ ήταν ένας βασιλέας, Σαβαώθ, αρχηγός αυτών των επουράνιων στρατών. Με αυτόν ο εβραϊκός λαός συνήψε συμφωνία, διαθήκη. Για τη διατήρηση της συμφωνία τους με τον θεό θυσίαζαν το πρώτο μοσχάρι, το πρώτο αρνί ή και το πρωτότοκο παιδί αν και αυτό αντικαταστάθηκε αργότερα από την περιτομή που εξυπηρετούσε βέβαια και λόγους υγιεινής. Ελ σημαίνει δύναμη, θεός. Είναι μια από τις προσωνυμίες που είχαν οι Χαναναίοι για τον θεό. Ο Ελοχίμ είναι από την ίδια ρίζα. Ο Ελοχίμ ήταν στο Βορά και ο Γιαχβέ στο νότο. Το 722 πΧ ενώνονται οι Ελοχιμιστές του Βορρά με τους οπαδούς του Γιαχβέ του νότου.
Ο Γιαχβέ ήταν και παρέμεινε ένας θεός της ερήμου και της περιπλάνησης στην έρημο. Λατρεύονταν κυρίως στα ορεινά μέρη που κατοικούσαν οι βοσκοί. Ο Γιαχβέ πολύ νωρίς έγινε ένας θεός της δικαιοσύνης, θεός των φτωχών που αντιπάλευε την αριστοκρατία. Θεός των νομάδων βοσκών. Και στην Παλαιά διαθήκη ο Κάιν ήταν γεωργός ενώ ο Άβελ ήταν βοσκός. Ο Γιαχβέ είχε δώσει την εύνοιά του στον Άβελ, κάτι που έκανε τον Κάιν να τον σκοτώσει.
Οι Εβραίοι όταν εγκαταστάθηκαν στη γη Χαναάν απέκτησαν αριστοκρατία. Η αριστοκρατία ελκύονταν από τις γειτονικές θρησκείες που τους επέτρεπαν την τρυφηλότητα και τις απολαύσεις. Ο Γιαχβέ, ένας θεός της σκληρής ποιμενικής ζωής, δεν τους εξέφραζε. Οι προφήτες προήλθαν από τις τάξεις των φρουρών. Ο Γεδεών, ο Σαμουήλ, ο Σαμψών, ήταν εκπρόσωποι αυτών των τμημάτων του πληθυσμού και ήταν σε αντίθεση με την αριστοκρατία.
Ο Σαμουήλ ήταν ένας λαϊκός ρήτορας που επιτέθηκε εναντίον της μοναρχικής εξουσίας. Στο τέλος ο ίδιος έχρισε για βασιλιά τον Σαούλ, που γρήγορα όμως και αυτός έπαψε να τους εκπροσωπεί.

Ο προφήτης Ηλίας ήταν βοσκός, που αρνιόταν να χρησιμοποιήσει οτιδήποτε αγροτικό προϊόν, που στράφηκε εναντίον του Άχαβ. Δίδασκε πως κάθε τι που γίνεται στο παλάτι του βασιλιά είναι αμαρτία. Και ο Γιαχβέ απαιτούσε δικαιοσύνη και ισότητα.
Οι ιδέες αυτές υπάρχουν και στο προφητικό βιβλίο του Αμώς. Ο Αμώς ήταν επίσης βοσκός. Ο Αμώς έλεγε ότι ο Ιεχωβά υποστηρίζει μόνο τους φτωχούς, ότι τιμωρεί κάθε προσβολή εναντίον τους, ότι άνθρωπος του Ιεχωβά είναι μόνο ο φτωχός και ο πλούσιος είναι αμαρτωλός απέναντι του θεού.
Ο μαθητής του Ηλία ο Ελισσαίος, ανέτρεψε τη βασιλική αυλή, κατέσφαξε όλη τη βασιλική οικογένεια μέχρι και του τελευταίου νηπίου, σκότωσε μεγάλο αριθμό πλουσίων και ιερέων του Βάαλ και εγκαθίδρυσε την εξουσία των Ιεχωβιστών. Μία κατάσταση που δεν κράτησε πολύ.
Το Δευτερονόμιο αποτελεί μια νομοθεσία παρόμοιας μορφής με τη νομοθεσία του Σόλωνα. Είναι νομοθεσία προστατευτική των οφειλετών και των μικροχωρικών από τους αριστοκράτες. Το βιβλίο αυτό ο αρχιερέας Χελκίας το ανακάλυψε δήθεν κάτω από ένα θυσιαστήριο, σαν δήθεν λησμονημένο βιβλίο του Μωϋσή, αλλά μάλλον γράφτηκε από τον ίδιο και αποδόθηκε στον Μωϋσή για να έχει περισσότερο κύρος. Στον Χελκία και τις μεταρρυθμίσεις του ανταποκρίθηκε ο βασιλιάς Ιεζεκίας, ένας Ιεχωβιστής βασιλιάς(η κατάληξη -ιας ήταν συντόμευση του Ιεχωβάς και οι ιεχωβιστές προτιμούσαν ονόματα με τέτοια κατάληξη). Την περίοδο του Ιεζεκία επικεφαλής των προφητών ήταν ο Ησαΐας. Ο Ησαΐας ήταν κάτι σαν υπουργός εξωτερικών του Ιεζεκία και εφάρμοσε πολιτική ουδετερότητας απέναντι στις μεγάλες δυνάμεις στην περιοχή, τους Αιγύπτιους και τους Ασσυροβαβυλώνιους, στρέφοντας την προσοχή του στην εσωτερική πολιτική.
Ο μαθητής του Ησαΐα, ο Ιερεμίας που μίλησε για την πτώση της Ιερουσαλήμ από τους Βαβυλώνιους, την απέδωσε στην τιμωρία του θεού απέναντι στους Εβραίους που έπρεπε να τιμωρηθούν επειδή εγκατέλειψαν τη θεϊκή αλήθεια.
Όταν οι Εβραίοι νικούσαν, ο Γιαχβέ απαιτούσε τη σφαγή όλων των ηττημένων. Για το λαό του όμως ήταν θεός δικαιοσύνης. Τα έτη των Ιωβηλαίων, δηλαδή κάθε 12 χρόνια, χαριζόταν ένα μέρος των χρεών και κάθε 40 χρόνια γινόταν ξαναμοίρασμα των περιουσιών, για να χτυπηθεί η μεγάλη συσσώρευση πλούτου και η εκπτώχευση των πολλών. Ο νόμος του Μωυσή προστάτευε τον μικροϊδιοκτήτη και πολεμούσε όσους γινόταν μεγαλοϊδιοκτήτες.

Έτσι αν θελήσουμε να συγκρίνουμε τον Δία με τον Γιαχβέ, ο Δίας ήταν ένας κρατικός θεός ενώ ο Γιαχβέ ήταν περισσότερο θεός των φτωχών. Ο ρόλος του Δία ως θεότητα εξελίχθηκε παράλληλα με την εξέλιξη των κοινωνιών στις Ελληνικές πόλεις κράτη. Ενώ στα Ομηρικά έπη ο Δίας είναι ένας θεός που επιβάλλει τη θέλησή του κυρίως λόγω της δύναμής του, την κλασική περίοδο μετά την μεγάλη ανάπτυξη της δημοκρατίας και του Ελληνικού πολιτισμού γίνεται κυρίως ένας θεός της δικαιοσύνης και της σοφίας. Στο περίφημο άγαλμα του Δία, που φτιάχτηκε από τον Φειδία γύρω στο 430 πΧ στο ναό του Δία στην αρχαία Ολυμπία, που έχουν διασωθεί μόνο περιγραφές του, το πρόσωπο και η στάση του αντανακλούσαν τη σοφία και τη δικαιοσύνη. Ήταν οι νέες αρετές της δημοκρατίας που είχε κατακτήσει η ανάπτυξη του πολιτισμού και όχι κυρίως η δύναμη.
Ο Α. Λουνατσάρσκι στην “εισαγωγή στην ιστορία των θρησκειών” αναφέρει ότι ο Ελληνικός πολιτισμός ήταν προσανατολισμένος στο ιδεώδες του ανώτερου ευτυχισμένου πνεύματος μέσα σε ένα υγιές και ικανό για τις απολαύσεις της ζωής σώμα. Οι θεοί τους αντιπροσώπευαν αυτό το ιδανικό. Το ίδιο και η τέχνη. Η ζωή τους δηλαδή, έστω ως ιδανικό στηρίζονταν σε καλλιτεχνικά πρότυπα.
Αντίθετα στους Εβραίους αναπτύχθηκαν καθαρά ηθικές αρχές και όχι καλλιτεχνικές. Ενώ δηλαδή οι Έλληνες υπερηφανεύονταν για τα ωραία τους σώματα, την κομψότητα των φορεμάτων τους και τους γεμάτους από ανθρωπόμορφες απεικονίσεις ναούς τους, ο Ιουδαίος αντίθετα υπερηφανευόταν για την έλλειψη όλων αυτών. Η αναπαράσταση του θεού ήταν αυστηρότατα απαγορευμένη. Ήταν θρησκεία χωρίς απεικονίσεις. Όχι μόνο κάθε κόσμημα αλλά και η απλή ακόμη κομψότητα διώχθηκαν από την Εβραϊκή θρησκεία, σαν κάτι άχρηστο και αμαρτωλό. Κάτι ανάλογο συναντάμε σε αυτό που αργότερα ονομάσθηκε πουριτανισμός από τους Άγγλους επαναστάτες του 17ου αιώνα που απαγόρευαν τα κοσμήματα στις εκκλησίες και τη μουσική, όπως και κάθε κομψότητα και απόλαυση της ζωής. Οι Άγγλοι πουριτανοί χρησιμοποιούσαν τους λόγους του Σαμουήλ εναντίον του Καρόλου του Α´. Φορούσαν απλό και χοντρό μανδύα, έτρωγαν απλή και τραχιά τροφή, ζούσαν σε απλές κατοικίες, αντιμετώπιζαν το σεξ σαν μια ανάγκη ενός απλού γάμου. Οι πουριτανοί στηρίζονταν απ' ευθείας στη Βίβλο, ονόμαζαν τα παιδιά τους Ζοροβάβελ και Γεδεών και άλλα παρόμοια ονόματα βιβλικών ηρώων. Η Εβραϊκή θρησκεία ήταν ακριβώς μια πουριτανική θρησκεία, μια θρησκεία βασισμένη σε αυστηρούς ηθικούς κανόνες.
Η Εβραϊκή θρησκεία είναι αντικαλλιτεχνική από την άποψη των απεικονιστικών τεχνών και της κομψότητας των εξωτερικών τύπων της ζωής. Οι αρχαίοι Έλληνες φαίνονται σαν να είναι ερωτευμένοι με τη φύση, την ομορφιά, την επιστήμη, με όλες τις πλευρές των ανθρωπίνων ικανοτήτων και χαρισμάτων και με την ομορφιά της φύσης, ενώ οι Εβραίοι σαν να τείνουν μόνο σε μια ιδέα, γι αυτούς υπάρχει μόνο ο Θεός και τίποτε περισσότερο. Η φύση είναι το υποπόδιο του Θεού και ο άνθρωπος είναι το ομοίωμά του και μόνο από αυτή την άποψη τους ενδιαφέρει. Οι Εβραίοι δεν είναι μόνο μονοθεϊστές αλλά και ζηλωτές, αφοσιωμένοι μέχρι φανατισμού σε μια μόνο ιδέα. Ο Εβραίος την καταγωγή Γερμανός ποιητής του ρομαντισμού Ερρίκος Χάινε λέει ότι η βασικότερη ιδιότητα των Εβραίων είναι η ικανότητά τους να παρασύρονται φανατικά από κάτι και να θυσιάζουν γι αυτό τον εαυτό τους, ενώ θεωρεί τους Έλληνες ικανούς να ζήσουν και να απολαύσουν τη ζωή, η δε απόλαυση αυτή να παίρνει ευγενή και κομψά χαρακτηριστικά.
Παρ' όλες τις παραπάνω διαφορές, που φαίνονται να είναι σε πλήρη αντίθεση, εντούτοις η βάση της θρησκείας τόσο των Ελλήνων όσο και των Εβραίων είναι η ιδέα της Δικαιοσύνης. Η ιδέα αυτή της δικαιοσύνης δεν είναι τίποτε άλλο από τη σημερινή πολιτική ιδέα της δημοκρατίας. Είναι οι αρχές πάνω στις οποίες πρέπει να στηρίζεται μια κοινωνία, τους συμβιβασμούς που πρέπει να κάνει μεταξύ των διαφορετικών υποκειμένων της, ώστε να μπορεί να υφίσταται. Για τον Πλάτωνα “το κράτος αυτό καθ' εαυτό είναι η δικαιοσύνη”. Στους Εβραίους δικαιοσύνη είναι ο Ιεχωβά.

Ο Ρεζίς Ντεμπρέ στο “ο θεός, μια ιστορική διαδρομή”, αναφέρει ότι όταν επισκεφθούμε το Λούβρο, την αίθουσα στο ισόγειο όπου εκτίθενται οι αρχαιότητες από την Ανατολή, θα δούμε ότι τα βασίλεια του Ιούδα και του Ισραήλ, είναι σαν να μην υπήρξαν ποτέ. Ο επισκέπτης που περιηγείται τις αίθουσες της Μεσοποταμίας, του Ιράν, της ανατολής, δεν θα βρει τίποτε που να θυμίζει τον Σαούλ ή τον Ιερεμία. Στην Ιερουσαλήμ, στο μουσείο τέχνης και αρχαιολογίας, φυλάσσονται ιερά σκεύη από τις πολυθεϊστικές λατρείες της αρχαίας Παλαιστίνης, δρεπάνια, σκαλιστές κούπες, η Αφροδίτη, σαρκοφάγοι, αγαλματίδια της Αστάρτης κλπ. Ο μονοθεϊσμός έχει το δικό του μουσείο, που βρίσκεται ακριβώς δίπλα και είναι το ιερό της Βίβλου. Στα υπόγεια του χώρου αυτού βρίσκονται τα Χειρόγραφα της Νεκρής Θάλασσας στην παλιά εβραϊκή γλώσσα, στα αραμαϊκά και στα ελληνικά, χειρόγραφα των ιερών κειμένων και των απόκρυφων, χαραγμένα σε χαλκό, δέρμα και πάπυρο. Ο Ιουδαϊσμός που αναζητά την έννοια και όχι την ομορφιά, χωρίς να διαθέτει τη λάμψη του ειδωλολατρικού κόσμου με τα αρχιτεκτονική μνημεία και τα γλυπτά του, μεταδίδεται μέσα από αναγνώσματα, τελετουργίες και λατρευτικά τυπικά και όχι μέσα από την εικόνα και τα γλυπτά.
το φοινικικό αλφάβητο
Η ανακάλυψη του φωνητικού αλφαβήτου στον σημιτικό κόσμο, με την απλοποίηση των φωνητικών συμβόλων σε 30-32, από 400-500 που υπήρχαν πριν, έκανε δυνατή την εξάπλωση της γραφής και του ρόλου της σαν αποθηκευτή γνώσης αλλά και εργαλείο για την παραπέρα ανάπτυξή της. Η ιδέα που αποτυπώνεται σε γραφή αποκτά τη δική της αυτονομία, μια εννοιολογική σημασία που δεν μεταβάλλεται και παραμένει αιωνίως η ίδια. Επιτρέπει αυτό που ήταν αποτέλεσμα περιστάσεων να γίνει απόλυτο. Από τη μια δηλαδή δίνει τη δυνατότητα για την ανάπτυξη της αφηρημένης σκέψης και της γνώσης αλλά παράλληλα αποτελεί και τη βάση της απολυτοποίησης της ιδέας και της δογματικής σκέψης.
Οι Εβραίοι αντιμετωπίζοντας τις σκληρές συνθήκες της ερήμου αλλά και τις συνεχείς κατακτήσεις, αιχμαλωσίες και μετακινήσεις, απέρριψαν ίσως εκ των πραγμάτων την απεικόνιση του θείου είτε σε γλυπτά είτε σε εικόνες, μένοντας στη γραφή που μπορούσε ευκολότερα να τους συνοδεύει στις μετακινήσεις τους.

Μια αντίστοιχη αντίληψη συναντάμε αργότερα, κάτω από άλλες συνθήκες, με την αντίθεση των προτεσταντών στην καθολική εκκλησία και την απόρριψη κάθε απεικόνισης του θείου, συνοδευόμενη από έναν λιτό τρόπο ζωής, όπου ανάμεσα στον άνθρωπο και τον θεό μεσολαβούν μόνο τα ιερά κείμενα. Μια νίκη του ψυχρού Βορά και της λογικής του απέναντι στον πιο συναισθηματικό και πιο επιρρεπή σε χαλαρή ζωή Νότο. Ο Καλβίνος, στο institutio christiana, είχε πει ότι “ποτέ ένας άνθρωπος δεν νοιώθει έλξη για τις εικόνες , αν ο ίδιος δεν έχει κάποια έφεση στις σαρκικές ηδονές”.
Ο προτεσταντισμός επιστρέφει στη δογματική λατρεία της Βίβλου, καταστρέφοντας τις εικόνες. Για να ξαναβρούν οι γραφές την πρώτη θέση.

Μετά την εξέγερση των ζηλωτών εναντίον των Ρωμαίων το 66μΧ και την καταστροφή της Ιερουσαλήμ το 70 μΧ,(με τελευταίο οχυρό τη Μασάντ που έπεσε το 73μΧ), οι Εβραίοι διασκορπίσθηκαν σε όλο τον κόσμο, διατηρώντας ισχυρή συνοχή και αλληλεγγύη στις κοινότητές τους, μέσα σε εχθρικό τις περισσότερες φορές περιβάλλον. Αυτό οδηγούσε κατά κανόνα στη μη ενσωμάτωσή τους στις κοινωνίες στις οποίες εγκαταστάθηκαν, με κατά καιρούς μαζικές απελάσεις, πογκρόμ, με το ολοκαύτωμα από τον Χίτλερ να αποτελεί το αποκορύφωμα των διώξεων τους. Ασχολήθηκαν κυρίως με το εμπόριο, κάτι που το ξέρανε καλά μιας και είχανε παράδοση σ' αυτό αλλά και επειδή το εμπόριο είναι από αυτές τις δραστηριότητες που μπορούν ευκολότερα να ασκηθούν σε τέτοιες συνθήκες. Ο άλλος δρόμος που έμενε για να ξεφύγουν από την απομόνωση ήταν η μόρφωση. Οι προκλήσεις που αναγκαστικά αντιμετώπισαν και οι λύσεις που μπορούσαν να δώσουν, σε συνδυασμό με τη συγκεκριμένη πολιτιστική τους παράδοση, είχαν ως αποτέλεσμα να πετύχουν πολύ μεγάλα αποτελέσματα και να διακριθούν ιδιαίτερα σε αυτούς τους τομείς, του εμπορίου και της διανόησης. Οι διανοούμενοι όταν δεν ενσωματώνονται στην κοινωνία εύκολα γίνονται επαναστάτες. Έτσι εξηγείται και η συμμετοχή τους σε πολλές επαναστάσεις, σε συνδυασμό και με τον χαρακτήρα της πολιτιστικής τους παράδοσης.

Οι Έλληνες όπως και οι Εβραίοι είναι  απόγονοι ιστορικών πολιτισμών, που καθόρισαν αποφασιστικά την πορεία της ανθρωπότητας, καθένας με διαφορετικό τρόπο.
Στους Εβραίους αυτή η ιστορική παρακαταθήκη καταφέρνει να λειτουργεί ακόμη με δημιουργικό τρόπο αν και ο συνυπάρχων δογματισμός εμποδίζει και αυτός στο να βρεθούν λύσεις ειρηνικής συνύπαρξης με τους γειτονικούς τους λαούς.
Οι Έλληνες έχουμε επαναπαυθεί στη μεγάλη αυτή πολιτιστική κληρονομιά και ζούμε σε μεγάλο βαθμό από τους τόκους που παράγει ακόμη αυτό το κεφάλαιο, αν και η κληρονομιά αυτή είναι παγκόσμια και δεν ανήκει μόνο σε μας. Οι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι και οι πολιτικοί που έβαλαν τις βάσεις του δημοκρατικού πολιτεύματος, αποτελούν κεφάλαιο που ακόμη μας δίνει τόκους, μας πληρώνει. Όπως όμως σε μία κοινότητα ανθρώπων ο καθένας κρίνεται από το τι προσφέρει έτσι και στην παγκόσμια κοινότητα το κάθε κράτος κρίνεται παρόμοια. Πέρα από τους ανταγωνισμούς υπάρχει η δημιουργική προσφορά που σε ηθικό, πολιτιστικό επίπεδο είναι αυτή που έχει και το πιο μακρόχρονο και ουσιαστικό αποτέλεσμα.



1 σχόλιο:

Agelos είπε...

Μια αποψη για τα αιτια των ιδιαιτερων επιδοσεων των Εβραιων στη μορφωση ηταν και η απαιτηση της θρησκειας τους να μαθαινουν αναγνωση για να μπορουν να διαβασουν και-κυριως-να σχολιασουν-την Τορα-