15.8.14

ο τύμβος στην Αμφίπολη

Ο τύμβος που έχει ανακαλυφθεί στην Αμφίπολη έχει προκαλέσει παγκόσμιο ενδιαφέρον και οι αρχαιολόγοι θα μας πουν βέβαια αυτά που έχουν ανακαλύψει μέσα στον τάφο, που απ' ότι φαίνεται είναι εξαιρετικά ενδιαφέροντα. Παρ' όλα αυτά δεν βλάπτει μια αναφορά στα γεγονότα εκείνης της περιόδου, όπως περιγράφονται στην Ιστορία της Μακεδονίας(τ. 9), από τον N. Hammond, τον σπουδαίο Βρετανό Ελληνιστή, και τα οποία θα μπορούσαν να μας κατατοπίσουν κάπως με το αν αυτό το ταφικό μνημείο μπορεί να αφορά τον ίδιο τον Αλέξανδρο, τον γιο του Αλέξανδρο Δ´ ή τον πατέρα του Φίλιππο.
Όπως αναφέρει ο N. Hammond στην Ιστορία της Μακεδονίας(τ. 9), τη γνώση μας για την περίοδο 323-301 πΧ(από το θάνατο του Αλέξανδρου μέχρι τη μάχη της Ιψού, που έκρινε τον πόλεμο των επιγόνων) την οφείλουμε στον Ιερώνυμο τον Καρδιανό και στο έργο του Ιστορίαι των διαδόχων, τα επί Αλεξάνδρου πραχθέντα. Αυτός στη διάρκεια ενός μακρότατου βίου, (364-260 πΧ)κατείχε πολλές υψηλές διπλωματικές, στρατιωτικές και διοικητικές θέσεις διαδοχικά υπό τον Ευμένη, τον Αντίγονο, τον Δημήτριο τον Πολιορκητή και τον Αντίγονο Γονατά. Από αυτόν έχουν αντλήσει στοιχεία τόσο ο Αρριανός όσο ο Διόδωρος και ο Κούρτιος, που ασχολήθηκαν με τον Μ. Αλέξανδρο. Ο Αρριανός διάλεξε τον Ιερώνυμο ως κύρια πηγή του για τα “Γεγονότα μετά τον Αλέξανδρο” επειδή ο Ιερώνυμος είχε το προνόμιο να είναι παρών στα γεγονότα και το προσόν να είναι πρακτικός άνθρωπος. 
Το νεότερο απόσπασμα αυτής της περιόδου στο έργο του Ιερώνυμου ασχολείται με την περιγραφή του οχήματος που χρησιμοποιήθηκε για να μεταφέρει τη σορό του Αλέξανδρου. Η σορός βαλσαμώθηκε από Αιγύπτιους και Χαλδαίους ιερείς, κάτι που παρέπεμπε σε μια πίστη για τη μετά θάνατο ζωή, που υπήρχε στις θρησκείες των Αιγυπτίων και των Χαλδαίων. Αυτό είναι χαρακτηριστικό της ολοκληρωτικής αλλαγής όσον αφορά τον τρόπο ταφής του σε σχέση με τον πατέρα του Φίλιππο και γενικά τον μακεδονικό τρόπο που ήταν η αποτέφρωση.  Το βαλσαμωμένο σώμα στεφανώθηκε με ένα διάδημα και τοποθετήθηκε σε χρυσό φέρετρο, που είχαν γεμίσει με αρωματικά βότανα. Καθώς η σορός ήταν να μεταφερθεί στις Αιγές, έπρεπε να κατασκευασθεί μια νεκρική άμαξα και το έργο αυτό ανατέθηκε σ' έναν αξιωματικό του Περδίκκα, ονόματι Αρριδαίο. Το σκήνωμα του Αλέξανδρου βρισκόταν ακόμη στη Βαβυλώνα όταν γεννήθηκε ο γιος της Ρωξάνης, πιθανώς τον Αύγουστο του 323. Το βρέφος έλαβε από το “Κοινό των Μακεδόνων” το όνομα Αλέξανδρος και από εκείνη την ημέρα ο Αλέξανδρος Δ´ έγινε συμβασιλέας με το θείο του Φίλιππο Αρριδαίο. Ο Αρριδαίος ήταν ετεροθαλής αδελφός του Αλέξανδρου, με νοητική όμως υστέρηση από μια παιδική ασθένεια, όμως λόγω του σεβασμού που έτρεφαν οι Μακεδόνες για τον βασιλικό οίκο των Τημενιδών επιβλήθηκε ως βασιλιάς με το όνομα Φίλιππος. Επιμελητής της βασιλείας ορίσθηκε ο Περδίκκας, κυρίαρχο πρόσωπο εκείνη την περίοδο μετά το θάνατο του Αλέξανδρου.
Είναι γνωστό από τον Αρριανό ότι η νεκροφόρος άμαξα με τη σορό του Αλεξάνδρου άλλαξε κατεύθυνση στη Δαμασκό και οδηγήθηκε όχι στις Αιγές της Μακεδονίας, αλλά στη Μέμφιδα της Αιγύπτου(Αρρ. Επίγ. 125) και ήρθε έτσι στην κατοχή του Πτολεμαίου. Αυτό ερμηνεύθηκε ως πράξη ανταρσίας εναντίον του βασιλιά Φιλίππου και του Περδίκκα, ο οποίος αποφάσισε να εισβάλει στην Αίγυπτο. Στο δρόμο του από την Δαμασκό για την Αίγυπτο ο Περδίκκας είχε διατάξει τον Πτολεμαίο, στο όνομα των βασιλέων, να παρουσιασθεί στα σύνορα της σατραπείας του. Εκεί είναι πιθανόν ότι ο Πτολεμαίος, αφού δικάστηκε μπροστά στη συνέλευση των Μακεδόνων του στρατού του βασιλιά, απαλλάχθηκε από τις κατηγορίες. Το επιχείρημα που προέβαλε ο Πτολεμαίος ήταν ότι επιθυμία του Αλέξανδρου διατυπωμένη ήταν να ταφεί στο ιερό του Άμμωνα Δία στην Αίγυπτο. Επιπλέον η ετυμηγορία ήταν μια ένδειξη ότι η πλειοψηφία δεν ήθελε να κάνει έναν εμφύλιο πόλεμο εναντίον του Πτολεμαίου και ότι προτιμούσε έναν διακανονισμό με διαπραγμάτευση. Αυτή πιθανόν να ήταν και η επιθυμία του Πτολεμαίου, γιατί υπήρχε μικρό όφελος στην εμφάνισή του για δίκη, εάν σκόπευε σε κάθε περίπτωση να πολεμήσει. Ο Πτολεμαίος έτσι εμφανίσθηκε στους Μακεδόνες κάτι σαν φύλακας του τάφου του Αλέξανδρου. Με χαρακτηριστική όμως ισχυρογνωμοσύνη και έχθρα ο Περδίκκας προχώρησε να εισβάλει στην Αίγυπτο. Το πρώτο αίμα χύθηκε σε μια σύγκρουση δίπλα στον Νείλο, που την προκάλεσε ο Περδίκκας τον Ιούλιο του 321.
Μερικοί μελετητές έχουν απορρίψει τον Αρριανό, με το σκεπτικό ότι ο Πτολεμαίος θα είχε εκτεθεί σε μεγάλο προσωπικό κίνδυνο αν παρουσιαζόταν ο ίδιος για να δικαστεί. Αλλά ο Πτολεμαίος γνώριζε πολύ καλά τη δημοτικότητά του στους Μακεδόνες και την αντιπάθεια της φάλαγγας για τον Περδίκκα. Λένε ότι ο Πτολεμαίος δεν δικάστηκε τότε, όπως αναφέρει ο Αρριανός, αλλά μετά το θάνατο του Περδίκκα με κατηγορίες που διατυπώθηκαν πριν το θάνατό του. Ο Πτολεμαίος απέκρουσε το βασιλικό στρατό στο Νείλο και ο Περδίκκας δολοφονήθηκε από τους ίδιους τους αξιωματικούς του μέσα στο 321. Τη θέση του Περδίκκα σαν επίτροπος των βασιλέων με πλήρη εξουσία, την πήρε ο Αντίπατρος, που ήταν τότε 80 χρονών και πενήντα υποστηρικτές του Περδίκκα καταδικάστηκαν σε θάνατο ως εχθροί του κράτους.

Άρα πρέπει να θεωρείται δεδομένο με τα στοιχεία που αναφέρει ο N. Hammond, ότι ο τάφος του Μ. Αλεξάνδρου ήταν στην Αίγυπτο, υπό την προστασία των Πτολεμαίων.
Υπάρχει βέβαια το εξής ερωτηματικό. Προφανώς όσο διάστημα ετοιμαζόταν στη Βαβυλώνα η σορός του Αλέξανδρου και αυτό κράτησε δύο χρόνια περίπου, αντίστοιχα πρέπει στη Μακεδονία όπου περίμεναν τη σορό για την ταφή, να γίνει το ταφικό μνημείο που θα την υποδεχόταν. Δεν θα άρχισαν να σκάβουν όταν θα έφθανε η σορός. Σ΄αυτή την περίπτωση το πιο λογικό θα ήταν το μνημείο αυτό να γινόταν στις Αιγές, την πρωτεύουσα του κράτους. Η Αμφίπολη όμως ήταν ένα σημαντικό κέντρο του κράτους των Μακεδόνων και δεν μπορεί να αποκλειστεί η επιλογή της ως τόπος του μνημείου. Ήταν το μεγάλο λιμάνι, έδρα του στόλου, από όπου γινόταν όλη η διακίνηση των στρατευμάτων με την Ασία, η αλληλογραφία, χρηματαποστολές κλπ. Η Αμφίπολη ταυτόχρονα ήταν εκείνη την περίοδο, το μεγαλύτερο, πιο παραγωγικό νομισματοκοπείο της Ευρώπης και της Ασίας. Μαζί με την Πέλλα προμήθευαν με χρυσό και ασήμι τη Δύση, τα Βαλκάνια αλλά και την Ασία. 

Ας δούμε όμως και ένα άλλο στοιχείο από αυτά που παραθέτει ο Hammond.
Όταν ο Περδίκκας είχε αναλάβει τον έλεγχο του στρατού των Μακεδόνων αμέσως μετά το θάνατο του Αλέξανδρου, έφερε ενώπιον του κοινού των Μακεδόνων τα σχέδια του Αλέξανδρου, τα οποία ήταν γνωστά από γραπτές εντολές του προς τον Κρατερό το 324, από προφορικές εντολές που δόθηκαν πριν και κατά τη διάρκεια των πρώτων ημερών της αρρώστιας του καθώς και από υπομνήματα των αρχείων του βασιλιά, που κρατούσαν ο Ευμένης και άλλοι γραμματείς, τα οποία αποτελούσαν τον πυρήνα της “βασιλείου εφημερίδος”. Η συνέλευση εγκατέλειψε την επικείμενη εκστρατεία στην Αραβία και τον περίπλου της Αραβικής χερσονήσου και αποφάσισε να μην εκτελέσει τα σχέδια των υπομνημάτων με τη δικαιολογία ότι ήταν “πολύ μεγαλεπήβολα και πολύ δύσκολα για να ολοκληρωθούν”. Ανάμεσα σ' αυτά τα σχέδια ήταν και η κατασκευή 1.000 πολεμικών πλοίων, μεγαλύτερων από τις τριήρεις, η δημιουργία ναυτικών εγκαταστάσεων και η διάνοιξη ενός δρόμου κατά μήκος της βόρειας ακτής της Αφρικής. Η κατασκευή τριών μεγάλων ναών στη Μακεδονία, τριών στην Ελλάδα και ενός πελώριου ναού στην Τροία. Επίσης η ανέγερση ενός τάφου για τον Φίλιππο που θα συναγωνιζόταν τις μεγαλύτερες πυραμίδες, η δημιουργία νέων αστικών κέντρων και η μετακίνηση πληθυσμών από την Ασία στην Ευρώπη και αντιθέτως, προς το συμφέρον της φυλετικής ομόνοιας και τη δημιουργία επιμειξίας.
Αν και το σχέδιο για ένα μεγαλειώδες μνημείο για τον Φίλιππο φαίνεται να εγκαταλείφθηκε, δεν αποκλείεται εντούτοις να έγινε ένα τέτοιο στην Αμφίπολη, η οποία αποτελούσε σημαντικό κέντρο του Μακεδονικού κράτους μιας και υπήρχε ήδη τάφος του στις Αιγές. Ο λέων που απ' ότι φαίνεται ήταν στην κορυφή του τύμβου, μπορεί να παραπέμπει στον Φίλιππο.

Ας δούμε όμως τι έγινε με την Ρωξάνη και τον γιο του Αλέξανδρου, Αλέξανδρο Δ´, ο οποίος είχε ανακηρυχθεί συμβασιλέας μαζί με τον Αρριδαίο τον Φίλιππο Γ´. Επιμελητής της βασιλείας όπως είπαμε είχε αυτοορισθεί ουσιαστικά ο Περδίκκας μετά τον συμβιβασμό του ιππικού και του σώματος των σωματοφυλάκων του Αλέξανδρου που ηγείτο ο Περδίκκας και που είχε πάρει μαζί του τους σημαντικότερους στρατηγούς του Αλέξανδρου, με τους πεζαίτερους στους οποίους ηγήθηκε ο Μελέαγρος και ο οποίος εξοντώθηκε αμέσως μετά από τον Περδίκκα. Ο Περδίκκας δολοφονήθηκε από τους ίδιους τους αξιωματικούς του στη διάρκεια της εκστρατείας του εναντίον του Πτολεμαίου στην Αίγυπτο.
Ο Αντίπατρος, που στον διακανονισμό που έγινε μετά το θάνατο του Αλέξανδρου, είχε αναλάβει τη στρατηγία της Μακεδονίας και της Ελλάδας, το 319 ονομάζει επίτροπο του κράτους τον Πολυπέρχοντα, στρατηγό του Αλεξάνδρου, ο οποίος έπαιξε καθοριστικό ρόλο στη νίκη στο Λαμιακό πόλεμο όπου αμέσως μετά το θάνατο του Αλέξανδρου οι Ελληνικές πόλεις που ήταν υπό την κατοχή των Μακεδόνων είχαν εξεγερθεί εναντίον της Μακεδονικής εξουσίας. Ο γιος του Αντίπατρου ο Κάσσανδρος ο οποίος δυσαρεστήθηκε με αυτή την εξέλιξη, συμμάχησε με τον Αντίγονο, στρατηγό των στρατευμάτων της Ασίας και τον Πτολεμαίο στρατηγό των στρατευμάτων στην Αίγυπτο και το 317 αναλαμβάνει την εξουσία. Ο Κάσσανδρος είχε υπό την προστασία του τη Ρωξάνη και τον Αλέξανδρο Δ´.
Η προστασία της Ρωξάνης και του νεαρού Αλέξανδρου πρόσφερε ένα μεγάλο πλεονέκτημα στον Κάσσανδρο έναντι των άλλων στρατηγών της Ασίας και της Αιγύπτου. Η παρουσία τους στη Μακεδονία και η αναγνώριση του Αλεξάνδρου ως βασιλιά από τους Μακεδόνες, νομιμοποιούσε τη θέση του ως επιμελητή των υποθέσεων του βασιλιά και στρατηγού της Ευρώπης. Ο Πτολεμαίος από την άλλη είχε το πλεονέκτημα ότι θεωρούνταν φύλακας του τάφου του Αλεξάνδρου, ο δε Αντίγονος είχε στη διάθεσή του τεράστια χρηματικά ποσά από τις σατραπείες της Ασίας αλλά και τα θησαυροφυλάκια της αυτοκρατορίας, τα οποία χρησιμοποίησε αργότερα μαζί με το γιο του Δημήτριο τον Πολιορκητή.
Αυτοί οι τρεις, ο Κάσσανδρος σαν στρατηγός της Ευρώπης, ο Αντίγονος σαν στρατηγός της Ασίας και ο Πτολεμαίος σαν στρατηγός της Αιγύπτου, έκαναν μία συνθήκη το 311(δεν έβαλαν στη συνθήκη τον Σέλευκο), για τον διακανονισμό της εξουσίας μεταξύ τους “μέχρι ο Αλέξανδρος, γιος της Ρωξάνης, να φτάσει σε ώριμη ηλικία".
Στην πραγματικότητα ο νεαρός Αλέξανδρος ποτέ δεν έφτασε στην ωριμότητα. Άραγε μόνο ο Κάσσανδρος ήταν που ήθελε το θάνατό του; Η απάντηση είναι καθαρή από τον Διόδωρο. "Ο Κάσσανδρος, ο Λυσίμαχος, ο Πτολεμαίος, ο Αντίγονος, καθώς και οι φίλοι τους, απαλλάχθηκαν από τους φόβους που θα μπορούσαν να προέλθουν από το βασιλιά”(δηλαδή από το να γίνει βασιλιάς ο Αλέξανδρος στα δεκαοκτώ του χρόνια). Στη συνθήκη εξάλλου δεν έμπαινε ζήτημα απόρριψης των δικαιωμάτων του Αλέξανδρου Δ´ ως εκλεγμένου βασιλιά, ο οποίος θα ανελάμβανε τα ηνία της διακυβέρνησης όταν θα έφθανε σε ώριμη ηλικία. Οι ηγεμόνες αυτοί μέχρι τότε δεν αποκαλούνταν “διάδοχοι”, αλλά στρατηγοί, σατράπες και ίσως χιλίαρχοι, όπως ήταν και υπό τον Μ. Αλέξανδρο.
Υπήρχε στη Μακεδονία και ένας ακόμη ετεροθαλής αδελφός του νεαρού Αλέξανδρου, ο Ηρακλής, γιος του Μ. Αλεξάνδρου με τη Βαρσίνη μια Περσίδα πριγκίπισσα, ο οποίος επίσης φονεύθηκε. Γενικά υποστηρίχθηκε ότι ο Κάσσανδρος σκότωσε τον Αλέξανδρο, προτού υποκινήσει τον Πολυπέρχοντα να σκοτώσει τον Ηρακλή και βασίζονται στον Διόδωρο. Δύο συγγραφείς απ[οδίδουν και τους δύο φόνους στον Κάσσανδρο.
Ο Κάσσανδρος σκότωσε τον Αλέξανδρο και κατόπιν τη μητέρα του, μετά τη συνθήκη με τον Πολυπέρχοντα, το νωρίτερο το καλοκαίρι του 309, που ο Αλέξανδρος διήνυε το 14ο έτος της ηλικίας του. Η ηλικία αυτή ήταν σημαντική, γιατί τα αγόρια γινόταν βασιλικοί παίδες, έπρεπε δηλαδή να παρουσιασθούν, και ο Αλέξανδρος θα ήταν έτοιμος τον Αύγουστο του 309. Δεκατεσσάρων χρονών δολοφονήθηκε και ο Ηρακλής, ο ετεροθαλής αδελφός του με τη Βαρσίνη.
Το 309 η κατάσταση στη Μακεδονία είχε αλλάξει. Ο Διόδωρος παίρνοντας στοιχεία από τον Ιερώνυμο, αναφέρει ότι, “κυκλοφορούσε σ' ολόκληρη τη Μακεδονία η άποψη ότι αυτό που έπρεπε να γίνει ήταν να βγει το αγόρι από τα φρουρούμενα καταλύματά του και να του παραδοθεί το βασίλειο του πατέρα του”. Ο Κάσσανδρος από το 316 είχε τον Αλέξανδρο και τη μητέρα του φρουρούμενους στην ακρόπολη της Αμφίπολης για να τους προφυλάξει και από επιδρομές ή απαγωγές άλλων. Σύμφωνα με τον Διόδωρο, ο Κάσσανδρος διέταξε τον επικεφαλής της φρουράς η οποία βρισκόταν σε ένα οχυρό έξω από το κατάλυμα του Αλεξάνδρου, να σκοτώσει το παιδί και τη μητέρα του, να κρύψει τα πτώματα και να μη πει πουθενά τι συνέβη. Ο Ιουστίνος τους παρουσιάζει να σκοτώνονται “με τον ίδιο δόλο”, δηλαδή οι φόνοι έγιναν κρυφά και τα πτώματα θάφτηκαν. Ο Παυσανίας τους δείχνει να δηλητηριάζονται. Αλλά για το καίριο σημείο δεν υπάρχει αμφιβολία. Η μοίρα του Αλεξάνδρου και της μητέρας του Ρωξάνης αποκρύφτηκε, ίσως για χρόνια, ακόμη και στη Μακεδονία και δεν επιβεβαιώθηκε έξω από τη Μακεδονία, για παράδειγμα στη Βαβυλώνα, παρά το 306. Μετά το 306 ήταν που ο Αντίγονος και κατόπιν οι άλλοι, αυτοανακηρύχθηκαν βασιλείς. Κάτι που το είχαν αποφύγει όσο καιρό επιζούσαν οι γιοι του βασιλιά τους. Σύμφωνα με το Βαβυλωνιακό χρονικό ο τελευταίος χρόνος της βασιλείας του νεαρού Αλέξανδρου άρχισε τον Απρίλιο του 307, και μέσα σ' αυτό το χρόνο, βεβαιωμένα προς το τέλος του,το Μάρτιο του 306, ο θάνατός του είχε επιβεβαιωθεί. Κανένας άνδρας του οίκου των Τημενιδών δεν επιζούσε. Ο Αντίγονος αυτοανακηρύχθηκε τότε βασιλιάς, το 306 μετά τη μεγάλη νίκη του Δημητρίου στην Κύπρο, στην κενή θέση που προέκυψε. Τον Πτολεμαίο επίσης τον ανακήρυξαν βασιλιά “οι εν Αιγύπτω Μακεδόνες”. Το ίδιο και ο Κάσσανδρος ανακηρύχθηκε “βασιλεύς των Μακεδόνων”.
Όταν ο θάνατος του Αλεξάνδρου Δ´ κοινοποιήθηκε στη Μακεδονία, η σορός του αποτεφρώθηκε και του έγινε μεγαλοπρεπέστατη ταφή στον οικογενειακό τύμβο στις Αιγές, όπως αναφέρει ο Hammond. Αυτή ήταν πιθανόν η πρώτη ενέργειά του ως βασιλεύς. Η βάση του αγάλματος που βρέθηκε στο Δίο από τον καθηγητή Παντερμαλή, τοποθετήθηκε πιθανόν μετά τη στέψη του Κάσσανδρου και έφερε την επιγραφή:
βασιλεύς Μακεδόν(ων)
Κάσσανδρος Αντιπ(άτρου)
Διί Ολυμπίωι.

Μπορεί να συνδέεται το ταφικό μνημείο στην Αμφίπολη με τον νεαρό Αλέξανδρο Δ´, ανακηρυγμένου βασιλιά των Μακεδόνων; Ο Hammond τοποθετεί τον τάφο του στις Αιγές. Οι αρχαιολόγοι θα μας πουν τι έχουν βρει.

Δεν υπάρχουν σχόλια: