οι δυνάμεις της αγοράς και ο καπιταλισμός

Δίνοντας μια αρκετά χαλαρή διάσταση στις έννοιες και με ακόμη πιο χαλαρή αντιστοίχιση, ας κάνουμε την υπόθεση ότι στην κοινωνία οι δυνάμεις της αγοράς που δημιουργούν ανταγωνισμό, καινούργιες προκλήσεις, ανάπτυξη αλλά και καταστροφή, είναι όπως τα ένστικτα της ζωής σε έναν οργανισμό. Στα ένστικτα ο ορίζοντας της δράσης τους είναι περιορισμένος από τους συγκεκριμένους σκοπούς που έχουν. Αν αφεθούν μόνα τους, χωρίς τον έλεγχο της λογικής, συχνά οδηγούν σε καταστροφή. Ταυτόχρονα χαρακτηρίζουν τη ζωή και χωρίς τη ζωτικότητά τους δεν υπάρχει ανάπτυξη του οργανισμού. Όσο ενηλικιώνεται ο οργανισμός, ο μετωπιαίος φλοιός αναλαμβάνει πληρέστερο έλεγχο πάνω στα ένστικτα και τις συμπεριφορές που προκύπτουν από αυτά, τα εμπλουτίζει με νέο περιεχόμενο, τα μετασχηματίζει σε ορισμένες περιπτώσεις, κάνει τη λειτουργία τους πιο αποτελεσματική για την ανάπτυξη, προβλέπει, έχει σχέδιο κτλ, ώστε να εξυπηρετούνται αποτελεσματικότερα τα μακροπρόθεσμα συμφέροντα του εαυτού.

Οι δυνάμεις της αγοράς στηρίζονται στο ανταγωνιστικό πνεύμα, στον αγώνα της επικράτησης. Αυτές οι λειτουργίες που είναι οπωσδήποτε πιο προχωρημένες από αυτές του παιδικού σταδίου, όπου το παιδί κυρίως ακολουθεί αυτό που θα του πει ο μεγαλύτερος, εντάσσονται σε μια προσπάθεια του εφήβου να αυτονομηθεί και να δείξει την αξία του.

Η λειτουργία των δυνάμεων της αγοράς προϋπήρχε πολλές χιλιετίες πριν τον καπιταλισμό. Οι εμπορικές κοινωνίες που δημιουργήθηκαν στις παρυφές των πολυάνθρωπων κρατικών αγροτικών συγκροτήσεων της ανατολικής Μεσογείου και της Μέσης Ανατολής, όπως ήταν οι Φοίνικες και στη συνέχεια οι ελληνικές πόλεις που ανέλαβαν τον έλεγχο του εμπορίου στη Μεσόγειο, ήταν αυτοί που πρώτοι τις ανέπτυξαν περισσότερο, μαζί με το πνεύμα του ανταγωνισμού αλλά και των καινοτομιών που έφερναν ως απάντηση στις προκλήσεις που έπρεπε να ξεπεράσουν. Το παράδειγμα της Κίνας σήμερα που η οικονομία της τις δύο τελευταίες δεκαετίες εκτινάχθηκε

ή το κάπως παλιότερο παράδειγμα από τη Νέα Οικονομική Πολιτική, γνωστή ως ΝΕΠ, που εφάρμοσε ο Λένιν για να ορθοποδήσει την οικονομία της Ρωσίας μετά την καταστροφή του εμφυλίου πολέμου που ακολούθησε την επικράτηση των μπολσεβίκων και την κατάργησε ο Στάλιν μόλις ανέλαβε την εξουσία, είναι δύο παραδείγματα για το πως μια οικονομία που δεν λειτουργούσε μπόρεσε να αναζωογονηθεί. Ή η σύγκριση της ανάπτυξης αλλά και των κοινωνικών θεσμών της Βόρειας με τη Νότια Κορέα, παρ' όλο που εκεί συνυπάρχουν και άλλοι καθοριστικοί παράγοντες όπως ένα οργουελιανό οικογενειακό καθεστώς ή και οι διεθνείς συσχετισμοί σε βάρος της πρώτης, παρ' όλα αυτά ο ρόλος της έλλειψης οποιουδήποτε ιδιωτικού κινήτρου είναι ο κύριος στην εμφανή κατάληξη αυτού του ανταγωνισμού. Ο λεγόμενος υπαρκτός σοσιαλισμός κατάργησε, νέκρωσε τις δυνάμεις της αγοράς. Η οικονομία του απόλυτου και επί των πάντων κεντρικού σχεδιασμού, που παρουσίασε για κάποιο πρώτο διάστημα μεγάλα ποσοστά ανάπτυξης είχε ως κύριο κίνητρο μια συνύπαρξη ενθουσιασμού και καταναγκασμού. Ο ενθουσιασμός όμως και πολύ λιγότερο ο καταναγκασμός δεν μπορούν να λειτουργήσουν για πολύ σαν ατμομηχανή της οικονομίας. Το τρένο κάποια στιγμή σταμάτησε να προχωρά. Ενώ ο Μαρξ ήθελε να ξεπεράσει τον καπιταλισμό, να περάσει από το “βασίλειο της αναγκαιότητας στο βασίλειο της ελευθερίας”, όπου αναγκαιότητα είναι οι τυφλές δυνάμεις που καθορίζουν την εξέλιξη, όπως θεωρούσε ότι συμβαίνει στον καπιταλισμό, ενώ η ελευθερία βασίζεται στον έλεγχο και πρωτοκαθεδρία του λόγου, δηλαδή τον έλεγχο αυτών των τυφλών δυνάμεων, η ιστορία των μισοφεουδαρχικών χωρών που εφαρμόσθηκε ή η ίδια η δομή της θεωρίας του, τα έφεραν έτσι που τα πράγματα οδηγήθηκαν σε πατερναλιστικές αυταρχικές και ολοκληρωτικές κοινωνίες, πιο πίσω εξελικτικά από τον ανεπτυγμένο καπιταλισμό και το σχήμα κοινωνικής εξέλιξης που η θεωρία του είχε καθορίσει.

Οι παρενέργειες από αυτή την δραστηριότητα, που στηρίζεται στον ανταγωνισμό, την επικράτηση, με κύριο στόχο το κέρδος, είναι ότι παράλληλα με την ανάπτυξη δημιουργεί και καταστροφή. Ο καπιταλισμός δεν είναι οι δυνάμεις της αγοράς. Αυτές προϋπήρχαν του καπιταλισμού. Είναι κυρίως η ανεξέλεγκτη δράση αυτών των δυνάμεων που δρουν ενστικτωδώς, με μια επιθετική ανταγωνιστική λογική, αδιαφορώντας συχνά για τις καταστροφές που προκαλούν.

Και όπως ένας άνθρωπος αποκτώντας μεγαλύτερη αυτογνωσία διαπιστώνει ότι ένα πρότυπο δράσης που ακολουθεί έχει συνέπειες που είναι και καταστροφικές και τον βλάπτουν, προσπαθεί να επιφέρει αυτές τις αλλαγές στη συμπεριφορά του που είναι προς όφελός του και αυξάνουν τις δυνατότητές του, με παρόμοιο τρόπο και ένα μακροϋποκείμενο, μια κοινωνία, η ανθρωπότητα, όταν ένας τρόπος ανάπτυξης παύει να είναι ευνοϊκός, πρέπει να τον αλλάξει ή να τον προσαρμόσει ώστε να εξασφαλίσει με αποτελεσματικότερο τρόπο τα συμφέροντά του. Τα ένστικτα πρέπει να μπουν κάτω από τον έλεγχο της λογικής. Τα ένστικτα όμως δεν τα καταργούμε, γιατί είναι συνυφασμένα με την ίδια τη ζωή. Ο στόχος είναι να λειτουργούν πιο αποτελεσματικά για τα μακροπρόθεσμα συμφέροντα του εαυτού. Με την ανάπτυξη τόσο τη γνωστική όσο και την ηθική, ο λόγος αναλαμβάνει τον έλεγχο ώστε η σχέση οφέλους κόστους να είναι ευνοϊκότερη για τις κοινωνίες και τα ξεχωριστά άτομα. Αυτή η σχέση δεν είναι φυσικά καθόλου εύκολη και είναι θέμα γνώσης για το πως θα λειτουργεί πιο αποτελεσματικά.

Με το παραπάνω σκεπτικό μπορούμε να θεωρήσουμε την νεοφιλελεύθερη αντίληψη για την οικονομία ότι στηρίζεται στην ανεμπόδιστη λειτουργία των ενστίκτων της αγοράς. Κάθε έλεγχος προϋποθέτει μια γραφειοκρατία, είναι ένα εμπόδιο στην απρόσκοπτη λειτουργία τους. Πράγματι αυτό δίνει ένα δυναμισμό αλλά το αναπόφευκτο αποτέλεσμα είναι η γρήγορη συσσώρευση δυσλειτουργιών που προκύπτουν από την αύξηση των αντιθέσεων και την αστάθεια που  θα προκύψει στην κοινωνία και που μπορεί να οδηγήσει στην κατάρρευσή της.

Σε παγκόσμιο επίπεδο βλέπουμε μια παρόμοια αντίληψη ανεξέλεγκτης “ανάπτυξης” με αποκλειστικό κριτήριο το κέρδος, που οδηγεί σε συσσώρευση περιβαλλοντικών προβλημάτων, εθνικών ή άλλων ανταγωνισμών, που θέτουν σε κίνδυνο την ίδια τη συνολική ύπαρξη του ανθρώπινου πολιτισμού.

Οι σοσιαλιστικές ιδέες, στις διαφορετικές τους εκδοχές, έδωσαν βάρος στο πως γίνεται η αναδιανομή των παραγόμενων αγαθών, ώστε να διατηρείται και να αυξάνεται η κοινωνική συνοχή. Όποια και να είναι τα κίνητρα γι αυτές τις δράσεις δεν παύουν να αποτελούν προσπάθειες για λύση πραγματικών κοινωνικών αναγκών. Για πολλούς λόγους ένα μεγάλο μέρος των ανθρώπων είτε βρίσκεται σε δυσμενή θέση είτε δεν μπορεί να προστατέψει αποτελεσματικά τον εαυτό του. Πέρα από το γεγονός ότι ένα πιο στέρεο, δίκαιο και ελεύθερο κοινωνικό περιβάλλον δημιουργεί καταλληλότερες συνθήκες για την πιο απρόσκοπτη ατομική ανάπτυξη και χειραφέτηση, δημιουργώντας πολύ μεγαλύτερο κοινωνικό δυναμικό και άρα να αυξήσει μακροπρόθεσμα τις δυνατότητες της κοινωνίας. Αρκεί να δουλεύει αποτελεσματικά και η παραγωγή αγαθών, κάτι που ή δεν τις απασχολούσε πολύ ή η μέχρι τώρα πείρα από την εφαρμογή των απόλυτα ελεγχόμενων κρατικών οικονομιών ήταν απογοητευτική και αυτός ήταν και ένας βασικός λόγος για τον οποίον κατέρρευσαν.

Ο πολιτισμός είναι μια διαδρομή στην κόψη του χάους. Προχωράμε “ανάμεσα”. Το κάθε τι ωφελεί ή βλάπτει μέσα σε συγκεκριμένα όρια. Η ίδια η ζωή αποτελεί μια πορεία στην σύμπτωση διαδικασιών που από μόνες τους δεν αποτελούν ζωή. Η σύμπτωσή τους όμως αποτελεί. Κάτι παρόμοιο γίνεται και με τον ανθρώπινο πολιτισμό. Αποτελεί μια πορεία καταστροφής και δημιουργίας. Γίνεται στην κόψη τέτοιων διαδικασιών. Εξαρτάται από το πόσο μπορούμε να περιορίσουμε τις αρνητικές συνέπειες των δράσεών μας και να αυξάνουμε τις θετικές, τόσο για τους ίδιους όσο και για τις κοινωνίες συνολικά. Αυτό είναι αποτέλεσμα της συνεχούς γνωστικής ανάπτυξης.

Το “προχωράμε ανάμεσα” έρχεται σε αντίθεση με μια ισχυρά καθιερωμένη αντίληψη, που χαρακτηρίζει έναν πρώιμο τρόπο σκέψης, ότι δηλαδή υπάρχει από τη μια μεριά το “καλό”, όπου συνήθως τοποθετούμε τον εαυτό μας και ότι μας εξυπηρετεί και από την άλλη το “κακό”. Μια πεδιάδα του καλού και απέναντι η πεδιάδα του κακού. Αντίθετα η ανθρώπινη διαδρομή είναι μια διαδρομή σε μονοπάτια που σχηματίζονται σε απότομες κορυφογραμμές όπου από όλες τις πλευρές υπάρχει ο κίνδυνος της καταστροφής.

Στην ιστορία της ανθρώπινης κοινωνίας αυτό που χαρακτηρίζει το πέρασμά της σε νέα στάδια ανάπτυξης είναι κυρίως η ενσωμάτωση νέων γνώσεων και καινοτομιών. Για να μιλήσουμε για τη νέα εποχή μετά το Μεσαίωνα, η ανακάλυψη της τυπογραφίας, η βιομηχανική επανάσταση, ο ηλεκτρισμός, είναι οι αποφασιστικοί παράγοντες που άλλαξαν τις κοινωνίες, χωρίς φυσικά να είναι οι μόνοι. Σήμερα είναι η επανάσταση στις επικοινωνίες και τις νέες τεχνολογίες που αλλάζει τον κόσμο και τις κοινωνίες. Η οικονομία, όπως και οι ξεχωριστές επιχειρήσεις επιβιώνουν και αναπτύσσονται κυρίως στο βαθμό που εκμεταλλεύονται μια καινοτομία ή ένα συγκριτικό πλεονέκτημα που αποκτούν. Το ίδιο και ο κάθε άνθρωπος αναπτύσσεται στο βαθμό που η γνώση που αποκτά για τον εαυτό του και τους άλλους τον κάνει να ανταποκρίνεται αποτελεσματικότερα στις απαιτήσεις της ζωής και των προκλήσεων που αντιμετωπίζει.

                                                                                                       Δ. Πετρίδης