ο φασισμός ως οπισθοχώρηση σε αρχέγονες μορφές κοινωνικών συμπεριφορών

 Οι αρχικές, αρχέγονες μορφές κοινωνικής οργάνωσης, για πολλές χιλιάδες χρόνια, βασίζονταν στους αιματικούς δεσμούς συγγένειας. Τόσο οι περιφερόμενες ομάδες κυνηγών τροφοσυλλεκτών, όπως και στη συνέχεια, οι φατρίες, τα γένη, οι φυλές, ήταν κάτι σαν διευρυμένες οικογένειες. Αυτό το σύστημα κοινωνικής οργάνωσης βασίζονταν στον ανταγωνισμό με τις άλλες ομάδες οι οποίες αντιμετωπίζονταν περίπου ως διαφορετικό είδος, με το οποίο δεν μπορούσαν να έχουν καμία σχέση παρά μόνο πιθανών συμμαχιών ή ανοχής και το κριτήριο της δύναμης για επιβολή ήταν το κυρίαρχο κριτήριο σ' αυτόν τον ανταγωνισμό. Η απόλυτη κυριαρχία του αρχηγού δεσπότη γίνεται κυρίως με τη συγκρότηση των μεγάλων φατριών, φυλών και την ανάγκη συνοχής τους, με βάση κυρίως αυτό το κριτήριο, όπου παράλληλα έχουμε και την ανάπτυξη των μύθων και των πρώτων μεγάλων αφηγήσεων για τη συνοχή της φυλής.

Η συγκρότηση των μεγάλων κρατικών οντοτήτων έγινε και πάλι με το κριτήριο της δύναμης, όπου μια φατρία, φυλή, υπέτασσε άλλες, όπου όμως στα πλαίσια των νέων πια οντοτήτων, με τη δημιουργία του κράτους δημιουργήθηκαν οι συνθήκες περιορισμού του ρόλου των επιμέρους φατριών, μιας και νέοι διαχωρισμοί με τη δημιουργία διαφορετικών τάξεων, διαφοροποίησαν τον ρόλο των φυλών. Οι μύθοι και οι αφηγήσεις πήραν καινούργιο περιεχόμενο.

Εκεί που σπάζει αποφασιστικά το σύστημα των φατριών, είναι οι πόλεις κράτη και κυρίως η εμφάνιση της δημοκρατίας σ' αυτές, όπου η κοινωνική οργάνωση βασίζεται σε κανόνες που θεσπίζονται από κοινού από τους πολίτες της πόλης. Έχουμε δηλαδή μετάβαση από ένα σύστημα όπου η εξουσία πηγάζει από τη θέληση του πατέρα δεσπότη, σε μια κοινωνική οργάνωση όπου η εξουσία πηγάζει απ' όλους τους πολίτες, οι οποίοι γίνονται ενεργά υποκείμενα της κοινωνίας και υπακούουν στους θεσμούς της πόλης, τους οποίους ορίζουν ή και αλλάζουν οι ίδιοι.

Στον πολιτισμό που ανέπτυξε η δημοκρατία, οι αιματικοί δεσμοί αντικαταστάθηκαν από τους θεσμούς της πόλης, οι οποίοι για να σταθούν βασίστηκαν στην ανάπτυξη της έννοιας της δικαιοσύνης, που ξεφεύγει από τα πλαίσια της επιθυμίας και των επιμέρους επιδιώξεων και αφορά με έναν ισότιμο τρόπο ευρύτερα τους πολίτες,  αλλά και της ανάπτυξης του ορθολογισμού με την έννοια ότι αυτή η ανάπτυξη συνοδεύτηκε από την ανάπτυξη της επιστήμης και της λογικής.

Οι αρχαϊκές μορφές κοινωνικής οργάνωσης με βάση τις φατρίες και τις φυλές, στηρίζονται κυρίως σε συναισθηματικά κριτήρια, κοινής καταγωγής, των στενών επιθυμιών και επιδιώξεων της φατρίας κλπ, που αντιστοιχούν σε ένα πρώϊμο παιδικό στάδιο της ανθρώπινης ανάπτυξης και γι αυτό επενδύονται με πολλά μυθολογικά στοιχεία στην προσπάθεια να τεκμηριώσουν για παράδειγμα την υπεροχή της μιας φυλής έναντι των άλλων. Η ανάπτυξη των θεσμών της πολιτείας ως βασικού συνδετικού ιστού της κοινωνίας συμβαδίζει με την ανάπτυξη του ορθού λόγου, τις έννοιες της δικαιοσύνης, που πάνω σ' αυτές διαμορφώνεται ο ρόλος των πολιτών, της γνώσης ότι αυτή η εξέλιξη λειτουργεί προς το συμφέρον όλων.

Η ανάπτυξη της επιστήμης,
ο ορθολογισμός, περιέχουν ως συστατικό στοιχείο την αμφισβήτηση, την αναζήτηση. Γι αυτό περιέχουν αβεβαιότητα. Πολύ περισσότερο όταν αυτό αφορά το ιστορικό, κοινωνικό γίγνεσθαι, μιας και είναι συνεχώς μεταβαλλόμενο και σε μεγάλο βαθμό απρόβλεπτο. Η βεβαιότητα που προσφέρουν οι μύθοι δημιουργεί μια βολική αίσθηση ασφάλειας και σιγουριάς αλλά τις περισσότερες φορές λειτουργεί περιοριστικά. Τα παιδιά έχουν ανάγκη από παραμύθια για να οικοδομήσουν μια σχέση με το περιβάλλον, η οποία σχέση δεν μπορεί να βασιστεί στην αμφιβολία του ορθολογισμού, ενώ ένας ενήλικος δεν μπορεί να δεχθεί ως ερμηνεία τα παραμύθια και αντέχει την αμφιβολία και την συνεχή αμφισβήτηση, που αποτελούν βασικά στοιχεία του ορθολογισμού, που όμως οδηγούν αποδεδειγμένα σε πιο ασφαλή συμπεράσματα για τη σχέση του με το συνεχές γίγνεσθαι, αυτό που ονομάζουμε πραγματικότητα.

Είναι γενικά γνωστό ότι όταν υποχωρεί το ορθολογικό στοιχείο ως τρόπος ερμηνείας των σχέσεων με το περιβάλλον, τότε καταφεύγουμε σε μυθολογικές ανορθολογικές ερμηνείες, μιας και οι άνθρωποι έχουν πάντα ανάγκη για ερμηνείες, κατά κανόνα συνολικές και σωτηριολογικές, για να αισθάνονται κατ' αρχήν ασφαλείς αλλά και να δίνουν ένα νόημα στην ύπαρξή τους. Τον Μεσαίωνα για παράδειγμα, που είχε υποχωρήσει το ορθολογικό στοιχείο, κυριαρχούσαν οι θρύλοι και οι μύθοι.

Οι άνθρωποι επειδή συνεχίζουν να δρουν κατά βάση συναισθηματικά, αλλά και επειδή η ίδια η ανθρώπινη ύπαρξη όπως και η ανάπτυξη της ανθρώπινης προσωπικότητας, βασίζεται στα συναισθήματα και την ανάπτυξή τους, έχουν σε τελική ανάλυση ανάγκη και από μύθους και φαντασιώσεις διάφορες, με την προϋπόθεση όμως ο ορθός λόγος να έχει τελικά τον “πρώτο λόγο”. Μύθους φτιάξανε όλα τα έθνη, η λειτουργία όμως των δημοκρατικών θεσμών, τους φέρνει σε υποδεέστερη θέση σε σχέση με τον ορθό λόγο. Ή δημιουργούν ιδέες, σχέδια, προβολές στο μέλλον, οι οποίες μπορούν να παίξουν προωθητικό ρόλο στην αναζήτηση νέων λύσεων, με την προϋπόθεση να στηρίζονται σε πραγματικά δεδομένα, να μπαίνουν δηλαδή στο κριτήριο της πράξης και να μην είναι απλά αποτέλεσμα των επιθυμιών τους.

Ποιες ήταν οι αρχές πάνω στις οποίες δομούνταν το αξιακό σύστημα των φατριών, φυλών, πριν την ανάπτυξη του πολιτισμού που έφερε η Δημοκρατία;

Είναι κατ' αρχήν η ισχύς του αρχηγού, του πατριάρχη. Αυτός είναι η υπέρτατη αρχή. Η κοινωνία λειτουργεί με τη λογική του ποιμνίου.

Οι άλλες φυλές είναι κάτι ξένο, περίπου διαφορετικό είδος. Για τη συνοχή της φυλής στον ανταγωνισμό της με τις άλλες φατρίες, προτάθηκαν οι μύθοι για την ανωτερότητα της φυλής και το μίσος για τις άλλες, ώστε να αυξάνεται και το αγωνιστικό της φρόνημα. Η καθαρότητα της φυλής πηγάζει από αυτή τη λογική. Η δύναμη που προσφέρει η γνώση, η συνεργασία, αποτελούν αρετές που κατακτήθηκαν αργότερα και στηρίζονται κυρίως στην αύξηση της αυτοπεποίθησης και της δύναμης που προσφέρουν η προώθηση της γνώσης.

Οι φυλές έχουν ένα μόνο νόμο στις σχέσεις τους με τις άλλες φυλές. Τον νόμο της δύναμης. Όποιος είναι πιο δυνατός αυτός κυριαρχεί. Εδώ πρέπει να προσθέσουμε τις αρχές της στρατιωτικού τύπου οργάνωσης, του μιλιταριστικού πνεύματος, που απορρέουν από το προηγούμενο. Οι αρετές της προσωπικής ανδρείας ήταν συστατικό στοιχείο της πολεμικής αριστοκρατίας αλλά επειδή αποτελούσαν αρετές που επιβραβεύονταν, μιας και ήταν επιζητούμενες και αναγκαίες, σε όλες τις μορφές κοινωνικής οργάνωσης, αποτελούν μια διαχρονική αρετή.

Ιστορικά αυτές οι δύο μορφές κοινωνικής οργάνωσης, συνυπήρξαν συνεχώς και δεν ήταν απλά η μία διάδοχη της άλλης.

Το έθνος αποτελεί στο ιδεατό επίπεδο, επειδή επιστημονικά δεν υπάρχει καμιά "αιματική" συνέχεια, μια συναισθηματική συνέχεια των συγγενικών, αιματικών μορφών οργάνωσης, που ως ιδεατό στοιχείο, λειτουργεί συνεκτικά στην κοινωνική οργάνωση, με το πολιτισμικό φορτίο που μεταφέρει, το οποίο αποτελεί μια παρακαταθήκη για τη συναισθηματική αλλά και την όλη ανάπτυξη του ατόμου. Όμως η βάση της ενοποίησής του είναι κυρίως η λειτουργία των κοινών θεσμών, που εξασφαλίζουν μια αίσθηση δικαιοσύνης και συμμετοχής, η επικοινωνία ανάμεσα στα μέλη του, στοιχεία που δημιουργούν μια συναισθηματική σύγκλιση και την αίσθηση του συνανήκειν και ταυτόχρονα τείνουν στη χειραφέτηση του ατόμου και την αυτοτελή συγκρότηση της προσωπικότητάς του αλλά και της ίδιας της κοινωνίας, στην ενηλικίωσή τους δηλαδή και την αμφισβήτηση των μύθων.
Ή αντίστοιχα μπορούμε να μιλήσουμε για την οικογένεια που αποτελεί τη βάση της συναισθηματικής ωρίμανσης του ατόμου αλλά ξέρουμε ότι οι θεσμοί της κοινωνίας ξεπερνούν τον ρόλο των οικογενειακών δεσμών ως κύριοι δεσμοί της οργάνωσής της.

Η παραπάνω πολύ γενική ιστορική αναφορά έγινε για να συνδέσουμε το παρελθόν με το σήμερα και τη σχέση του ατόμου με την κοινωνία. H σχέση του ατόμου με την ομάδα ή την κοινωνία γενικότερα και ο τρόπος που γίνεται, εξαρτάται από την ομαλή και "δίκαιη" κατανομή αυτής της σχέσης ώστε να είναι αμοιβαία επωφελής. Η διαδικασία ένταξης στην ομάδα, η κοινωνικοποίησή του δηλαδή και στη συνέχεια η ομαλή σχέση του μ' αυτήν, αποτελεί τη βάση και της ομαλής ανάπτυξης του εαυτού αλλά και της συνεχούς αίσθησης του συνανήκειν.

Όταν η κοινωνία περνά κρίση, που σημαίνει ότι οι θεσμοί της δεν μπορούν να εξασφαλίσουν τη συνοχή της, τότε δημιουργούνται συνθήκες ώστε τα άτομα ή διάφορες ομάδες ή συνολικά η κοινωνία να οπισθοχωρούν σε πιο αρχέγονα πρότυπα κοινωνικής δράσης, κινητοποιώντας και αντίστοιχες συμπεριφορές.

Στις συμπεριφορές των φασιστικών ομάδων αναγνωρίζουμε όλα τα στοιχεία της οπισθοχώρησης σε πιο αρχέγονες συμπεριφορές. Τη λατρεία των “μεγάλων” αρχηγών. Τη λατρεία της (ωμής)δύναμης. Την καθαρότητα της “φυλής”, των “δεσμών αίματος”. Τη λατρεία των μύθων. Τον ανορθολογικό τρόπο σκέψης στα ζητήματα της ιστορίας, τον βολονταρισμό.

Η συγκρότηση των κοινωνιών κατά τα πρότυπα του ποιμνίου, βασίζεται στον φόβο και το μίσος για τις άλλες φυλές και η διατήρηση της κοινωνικής συνοχής επιτυγχάνεται στο φόβο και στη θεοποίηση του αρχηγού.

Η ανάπτυξη των αρετών της Δικαιοσύνης είναι αποτέλεσμα της ωριμότητας και της αυτοπεποίθησης που αποκτά ο ενήλικος και με αυτή την έννοια οι σχέσεις που δημιουργεί με τους άλλους είναι σχέσεις ισότιμες  και όχι  υποταγής. Η ανάπτυξη των αρχών της δικαιοσύνης προκύπτει από την ικανότητα να μπορείς να μπεις στη θέση του άλλου(κάτι που και στην ανάπτυξη του παιδιού δεν υπάρχει από την αρχή αλλά εμφανίζεται σαν δυνατότητα σε ένα στάδιο της ηθικής και γνωστικής του ανάπτυξης). Επειδή αυτή η ικανότητα σε “βγάζει” από τα όρια της στενής ατομικής επιθυμίας αλλά και το στενό συμφέρον της ομάδας στην οποίαν είσαι ενταγμένος, οδηγεί στο να λειτουργείς με βάση αρχές που προκύπτουν από την αυτοτελή αξιολόγηση που έχεις κάνει σαν αυτοτελές άτομο και όχι με βάση τα συναισθήματα μιας στενής ομάδας, στην οποία πιθανόν εντάσσεις τον εαυτό.

 

Οι φασιστικές αντιλήψεις που περιγράφονται παραπάνω, αποτελούν ακραίες, βίαιες αντιλήψεις που πηγάζουν από τη συντηρητική ιδεολογία, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι η συντηρητική ιδεολογία ευθύνεται γι αυτές. Ο συντηρητισμός ως ιδεολογικό ρεύμα στη νεότερη εποχή, προέκυψε μετά τον Διαφωτισμό. Το κίνημα του διαφωτισμού ήταν αποτέλεσμα της ανάπτυξης της επιστήμης, του ορθού λόγου, το οποίο ήρθε να σαρώσει τους μύθους που είχαν συσσωρευθεί την προηγούμενη περίοδο. Ο Διαφωτισμός σάρωσε και τους μύθους πάνω στους οποίους οι άνθρωποι είχαν δομήσει την αυτοεικόνα τους. Γι αυτό ο Διαφωτισμός θεωρήθηκε από πολλούς ως μηδενισμός. Οι άνθρωποι έχουν ανάγκη και από μύθους. Ο συντηρητισμός ως ιδεολογικό ρεύμα ήταν μια υπεράσπιση αυτού που υπήρχε και σαρώθηκε. Αντίδραση στον διαφωτισμό αποτέλεσε και το κίνημα του ρομαντισμού στις αρχές και τα μέσα του 19ου αιώνα, που ξανάδωσε ισχύ στους μύθους και τους θρύλους του Μεσαίωνα, αλλά ταυτόχρονα έδωσε ώθηση και στη δημιουργία των εθνών-κρατών.

Σε περιόδους όμως γενικευμένης κρίσης της κοινωνίας, όταν επιδεινώνεται απότομα η θέση πολλών τμημάτων της, μη λειτουργίας ή έκπτωσης των θεσμών της, τότε έχουμε έξαρση της βίας και οχύρωσης πίσω από πιο αρχέγονες συμπεριφορές. Σε τέτοιες περιπτώσεις, όταν από αντίθετες ιδεολογικές αφετηρίες, υπάρχουν εκδηλώσεις βίας, οι οποίες πηγάζουν από παρόμοιους λίγο πολύ λόγους, τότε υπάρχει και η επαρκής δικαιολογία για αυτού του είδους τις συμπεριφορές.
Και κυρίως έχουμε και υποστήριξη παρόμοιων αντιλήψεων αλλά και των πρακτικών τους από ευρύτερες ομάδες πολιτών, που οι ίδιοι δεν θα καταφεύγανε σε τέτοιου είδους βίαιες συμπεριφορές, που θέλουν με αυτό τον ακραίο τρόπο να δείξουν την καταδίκη τους και την περιφρόνησή τους σε θεσμούς καταρρακωμένους καθώς και τη διαμαρτυρία τους για την επιδείνωση της θέσης τους.
Σ' αυτές τις περιπτώσεις, της έκπτωσης και της κρίσης των κεντρικών θεσμών της πολιτείας, οι  διαχωρισμοί που παίρνουν τον χαρακτήρα των ιδεοληπτικών περιχαρακώσεων(διαφορετικό πράγμα από τις διάφορες ιδεολογίες που πηγάζουν από την πραγματικότητα και τις αντιθέσεις της και δοκιμάζονται στο συνεχή έλεγχο της πράξης), λειτουργούν ουσιαστικά σαν το αντίστοιχο διαφορετικών φυλών που μάχονται για την επικράτησή τους.  Ιδεοληπτικές περιχαρακώσεις που εμποδίζουν τον έλεγχό τους από τη λογική και τη δοκιμασία της πράξης και ευνοείται η ισχυροποίησή τους σε συνθήκες κρίσης.

Ο παραπάνω κίνδυνος είναι ο πραγματικός κίνδυνος που ελλοχεύει για τις εξελίξεις με τη γενικευμένη κρίση στη χώρα μας και οι υπεύθυνες πολιτικές δυνάμεις πρέπει να τον πάρουν υπ' όψη τους, ώστε ξεπερνώντας τις πηγές της κρίσης αλλά και ασκώντας πολιτικές συννενόησης και δημιουργικής ανασύνθεσης της κοινωνίας μας, να μπορέσουν να τον αποτρέψουν. Η ανασύνθεση που χρειάζεται σήμερα προϋποθέτει δικαιότερες σχέσεις λειτουργίας. Αλλά και θέληση για αυτή την ανασύνθεση.

Η δημόσια αποκάλυψη των αντιλήψεων και των πρακτικών του “homo εγέρθoυτους” δεν αρκεί για να μας καθησυχάσει. Όπως με αντίστοιχο τρόπο και των πρακτικών των "μπαχαλάκηδων".