ο φοβος, η αυτοεκτιμηση και η ατομικη αναπτυξη

Η ατομική ανάπτυξη είναι ένας συνδυασμός του ξεδιπλώματος ικανοτήτων που υπάρχουν δυνητικά μέσα μας, με την ενσωμάτωση κοινωνικών συμπεριφορών.

Αυτό που προϋπάρχει μέσα μας συνιστά ένα “εν δυνάμει” πρόγραμμα, το οποίο περιέχει και αυτό τον παραπάνω συνδυασμό. Στην ουσία είναι όλη η κληρονομημένη μέχρι τώρα γνώση της ανθρωπότητας. Και ο κάθε άνθρωπος έχει τη δυνατότητα να την επαναλάβει, να την ανακαλύψει, να στηριχθεί πάνω της και να προχωρήσει. Όπως αντίστροφα και η ιστορία της ανθρωπότητας πέρασε από τα στάδια που περνά ο άνθρωπος στην ανάπτυξή του, μιας και το ένα διαμορφώνει το άλλο. Ο άνθρωπος σαν μέρος, μια χωροχρονική στιγμή μιας αέναης κίνησης της ζωής, μιας εξελισσόμενης διαδικασίας, περιέχει δυνητικά μέσα του όλη την πληροφορία της μέχρι τώρα εξέλιξης. Μόνο αν δούμε τον άνθρωπο σαν μια στιγμή αυτής της διαδικασίας, μπορούμε να δώσουμε απάντηση και σε γνωσιολογικά προβλήματα που τον είχαν απασχολήσει για αιώνες, όπως για παράδειγμα την σχέση των λογικών αρχών, που με κάποιο τρόπο προϋπάρχουν μέσα μας, με την εμπειρία, που είναι η επίδραση που δεχόμαστε συνεχώς από το περιβάλλον, καθώς και για το ποια είναι η πηγή αυτής της γνώσης. Αν τον δούμε ανεξάρτητα από αυτή την κίνηση, δεν μπορούμε να εξηγήσουμε τίποτε.

Μιλάμε επίσης για πρόγραμμα με την έννοια ότι όλη αυτή η “εν δυνάμει” γνώση,

εκδηλώνεται με μια συγκεκριμένη ακολουθία, η οποία εκφράζει τα στάδια από τα οποία πέρασε η ανθρώπινη ανάπτυξη. Εξάλλου και η συγκρότηση του εγκεφάλου έχει μια δομή από κάτω προς τα πάνω, που εκφράζει τα στάδια από τα οποία πέρασαν οι βιολογικοί οργανισμοί μέχρι τον άνθρωπο και τα οποία συνυπάρχουν αρμονικά, με μία τάση τα νεότερα φυλογενετικά τμήματα να ελέγχουν τα παλαιότερα. Τα παραπάνω είναι και ο λόγος που η νοητική και γνωστική ανάπτυξη των παιδιών ακολουθεί ορισμένα καθορισμένα στάδια. Αλλιώς θα ήτανε τυχαία και θα εξαρτιότανε μόνο από τις περιβαλλοντικές επιδράσεις.

Αυτό το πρόγραμμα για να εκδηλωθεί χρειάζεται την αλληλεπίδραση με το περιβάλλον.
Στον άνθρωπο, σαν κοινωνικό ον, αυτός ο παράγοντας που επιδρά καθοριστικά είναι το κοινωνικό περιβάλλον. Εννοείται ότι επιδρά και το φυσικό περιβάλλον, που αυτή η επίδραση έχει σχέση στο πως θα αναπτυχθεί σωματικά το κάθε άτομο, που αυτή η σωματική ανάπτυξη και κατασκευή έχει το μερίδιο της συμμετοχής της στην συνολική συμπεριφορά του κάθε ανθρώπου, μιας και ο άνθρωπος αποτελεί ένα ενιαίο σύνολο και η συμπεριφορά του εκφράζει το σύνολο των αναγκών του. Αυτή η επίδραση του φυσικού περιβάλλοντος αρχίζει από την πρώτη στιγμή που σχηματισθεί η σύζευξη του ωαρίου με το σπερματοζωάριο στην μήτρα και συνεχίζεται και αφού γεννηθεί το παιδί.

Με την παραπάνω έννοια τα γονίδια αποτελούν μεν ένα πρόγραμμα που μεταφέρει τις πιο σημαντικές πληροφορίες αλλά δεν έχουν την αποκλειστική αρμοδιότητα στο τι οργανισμός θα δημιουργηθεί, ποιος δηλαδή θα είναι ο φαινότυπος, ο οποίος εξαρτάται από το σύνολο των αλληλεπιδράσεων μέσα στις οποίες υλοποιείται αυτό το πρόγραμμα.

Η ανθρώπινη νόηση και σε ένα ανώτερο επίπεδο οι ανθρώπινες κοινωνίες, αποτελούν τα συστήματα μεγαλύτερης πολυπλοκότητας που γνωρίζουμε, γι αυτό είναι και μεγάλος ο βαθμός τυχαιότητας αυτών των συστημάτων. Όσο περισσότερη πληροφορία υπάρχει, τόσο πιο απρόβλεπτη είναι η εξέλιξη ενός συστήματος. Ο άνθρωπος παρ' όλο που περιέχει μέσα του το “εν δυνάμει” πρόγραμμα ανάπτυξης που αναφέραμε, αποτελεί ένα τέτοιο σύστημα ή η ανθρώπινη κοινωνία που αποτελεί ένα πολύ μεγαλύτερου βαθμού πολυπλοκότητας και τυχαιότητας σύστημα.

Αυτό το πρόγραμμα ανάπτυξης εκφράζεται, υλοποιείται στο μεγαλύτερο μέρος του, μέχρι την πρώτη παιδική ηλικία, όπως έχουν δείξει οι περισσότερες ψυχολογικές σχολές. Όμως στον άνθρωπο που έχει κατακτήσει, με την ανεπτυγμένη νόησή του, την ιδιότητα να μαθαίνει, ασύγκριτα μεγαλύτερη και από τα πιο κοντινά του θηλαστικά, αυτό το πρόγραμμα μπορεί να συνεχίζει να αναπτύσσεται και πολύ μετά. Θα λέγαμε συνεχώς. Τα άλλα θηλαστικά όταν γεννιούνται μέσα σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα ολοκληρώνουν τις κληρονομημένες ικανότητες και τα πρότυπα συμπεριφοράς τους. Η περίοδος της κύησης και κάποιος χρόνος μετά, που είναι τόσο μεγαλύτερος όσο μεγαλύτερο φορτίο πληροφοριών πρέπει να μεταβιβασθεί, αρκεί για να ολοκληρωθούν τα πρότυπα συμπεριφοράς που από κει και πέρα αλλάζουν ή μαθαίνονται νέα, πολύ δύσκολα. Στον άνθρωπο που η ποσότητα των πληροφοριών που πρέπει να μεταβιβασθεί είναι ασύγκριτα μεγαλύτερες, αν αυτή η μεταβίβαση γινόταν μόνο στη διάρκεια της κύησης τότε η μεγάλη ανάπτυξη του εγκεφάλου δεν θα επέτρεπε την πλήρη ανάπτυξή του μέσα στη μήτρα ή δεν θα χωρούσε να έβγαινε από τον κόλπο. Γι αυτό και ένα μεγάλο μέρος της ανάπτυξης αφήνεται για την συνέχεια να διαμορφωθεί με την αλληλεπίδραση με το περιβάλλον, που σημαίνει και μεγαλύτερη πλαστικότητα, αφού η ανθρώπινη νόηση αποτελεί σύστημα πολύ μεγαλύτερης ποσότητας πληροφορίας από τα άλλα θηλαστικά.

Τα πρότυπα συμπεριφοράς που εδραιώνονται κυρίως στην πρώτη παιδική ηλικία και στη συνέχεια στην εφηβεία, έχουν ισχυρή συναισθηματική επένδυση επειδή σχηματίζονται σε μια περίοδο που το παιδί είναι τελείως ανίσχυρο και εξαρτάται απόλυτα από το κοινωνικό του περιβάλλον, χωρίς να έχει καμία δυνατότητα να επεξεργαστεί τα εισερχόμενα ερεθίσματα, εξάλλου ο φλοιός που είναι η έδρα της λογικής δεν έχει ακόμη αναπτυχθεί. Είναι δηλαδή στενά δεμένα με τον λεγόμενο συναισθηματικό ή θηλαστικό εγκέφαλο γι αυτό και είναι τόσο ισχυρά.

Τα πρότυπα συμπεριφοράς στην ουσία καθορίζουν τον τρόπο με τον οποίον θα ικανοποιηθούν οι ανάγκες και οι επιθυμίες του οργανισμού, οι οποίες σε μεγάλο βαθμό καθορίζονται, μπαίνουν οι βάσεις τους, σ' αυτή την ηλικία. Οι ανάγκες και οι επιθυμίες του οργανισμού αποτελούν τις κινητήριες δυνάμεις της επιβίωσης και της ανάπτυξής του. Είναι αυτό το “εν δυνάμει” πρόγραμμα που υπάρχει με ένα τρόπο μέσα μας, το οποίο μορφοποιείται, καθορίζεται, μπαίνουν οι βάσεις του στην πρώτη παιδική ηλικία, αλλά και αναδιαμορφώνεται συνεχώς, λόγω της ικανότητας μάθησης που έχει αποκτήσει ο άνθρωπος, σε μία συνεχή αλληλεπίδραση με το περιβάλλον και την κοινωνία, η οποία τον διαμορφώνει όπως και αντίστροφα η κοινωνία έχει διαμορφωθεί από τα αρχέγονα νευρωνικά δίκτυα του ανθρώπου.

Στην παιδική ηλικία και μέχρι το άτομο να ενηλικιωθεί, λόγω της αίσθησης αδυναμίας που φυσιολογικά υπάρχει, η μεταβίβαση προτύπων συμπεριφοράς, γνώσεων κλπ έχει κυρίως παθητικό χαρακτήρα. Το παιδί είναι ο δέκτης και η κοινωνία ο πομπός. Η όποια επεξεργασία αυτών των προσλήψεων από το παιδί-δέκτη γίνεται τόσο περισσότερο όσο αναπτύσσει την αυτονομία της προσωπικότητάς του, που συμβαδίζει με την ανάπτυξη των λειτουργιών του μετωπιαίου φλοιού, την ανάπτυξη της λογικής σκέψης ώστε να μπορεί να επεξεργάζεται αυτά που προσλαμβάνει αλλά και να ελέγχει τα φοβικά συναισθήματα ή αισθήματα μειονεξίας, τα οποία τον κάνουν να δέχεται άκριτα, χωρίς ιδιαίτερη επεξεργασία τις επιταγές του όποιου κοινωνικού περιβάλλοντος.

Η ενηλικίωση ταυτίζεται ουσιαστικά με την κατάκτηση της αυτονομίας της προσωπικότητας και έχοντας εμπιστοσύνη στον εαυτό του στέκεται ισότιμα με τους άλλους. Με την ενηλικίωση ο άνθρωπος συνεχίζει φυσικά να μαθαίνει αλλά τα ερεθίσματα που δέχεται δεν τα αφομοιώνει άκριτα αλλά τα επεξεργάζεται με βάση το σύστημα αξιών, γνώσεων κλπ που έχει κατακτήσει και ανεξάρτητα από το σύστημα αξιών των συνόλων στα οποία ανήκει. Αυτό εξάλλου αποτελεί και την βάση των ισότιμων σχέσεων μέσα σε ένα σύνολο, όπου οι εξουσιαστικές σχέσεις παύουν να υφίστανται.

Ο φόβος ή οι ανασφάλειες, δεν αναφέρονται εδώ ως κάτι εξ ορισμού κακό. Υπάρχουν φυσιολογικά μέσα μας και αποτελούν και τον λόγο της ανάπτυξής μας όπως και του ανθρώπινου γένους συνολικά, που δεν είναι τίποτε άλλο από μια προσπάθεια ελέγχου και ξεπεράσματός τους. Το ξεπέρασμα ή ο έλεγχος κάποιου φόβου ή ανασφάλειας αποτελεί κίνητρο ανάπτυξης, όπως μπορεί να είναι τρόπος καθήλωσης της ανάπτυξης. Μιλάμε για την επικράτηση φοβικών προτύπων που εκμεταλλεύονται αυτά τα φυσιολογικά αισθήματα και έχουν ως αποτέλεσμα την καθήλωση της ανάπτυξης.

Για τους λόγους που αναφέραμε παραπάνω, δηλαδή ότι στα παιδιά ή πρόσληψη των προτύπων συμπεριφοράς γίνεται άκριτα, στην βάση κυρίως συναισθηματικών αντιδράσεων που ενσωματώνονται στον λεγόμενο συναισθηματικό εγκέφαλο, τα πρότυπα συμπεριφοράς που ενσωματώνονται στην πρώτη παιδική ηλικία και στην συνέχεια στην εφηβεία, παίζουν καθοροστικό ρόλο στην ατομική ανάπτυξη. Αν το περιβάλλον και ιδιαίτερα αυτοί οι οποίοι παίζουν εκ των πραγμάτων μεγαλύτερο ρόλο στην ανάπτυξή του, ενθαρρύνουν μια ανοιχτή στάση απέναντι στο περιβάλλον, τις σχέσεις του με αυτό, την ικανοποίηση των αναγκών του, παρέχοντας του ταυτόχρονα ασφάλεια, τότε αυτό το περιβάλλον είναι ευνοϊκό για την ανεμπόδιστη ατομική ανάπτυξη, την οποίαν και επιταχύνουν. Σ' αυτή την περίπτωση η σχέση του ατόμου με την ομάδα αναπτύσσεται αρμονικά επειδή την νοιώθει ευνοϊκή για την ανάπτυξη του εαυτού και την ικανοποίηση των αναγκών του μέσα απο σχέσεις αμοιβαία αποδεκτές.

Αντίθετα όταν επικρατούν συνθήκες φόβου, τιμωρίας ή ανισότιμης εξουσιαστικής σχέσης, συνήθως έχουμε το αντίθετο αποτέλεσμα. Την καθήλωση, την αναδίπλωση που οδηγεί στην οχύρωση είτε πίσω από αμυντικά, παθητικά σχήματα συμπεριφορών ή σε επιθετικά, βίαια απέναντι στο περιβάλλον από το οποίο νοιώθει να απειλείται. Σ' αυτή την περίπτωση αυτός που θίγεται απο μια τέτοια ανισότιμη σχέση, στο βαθμό που θα αρχίσει να το συνειδητοποιεί, είναι πολύ πιθανόν να αντιδράσει και στην πρώτη ευκαιρία θα προσπαθήσει να κάνει αυτό που νομίζει σωστό για τον εαυτό του. Εκτός εάν ενσωματώσει το φόβο της τιμωρίας και ακολουθεί συμπεριφορές που έρχονται σε αντίθεση με ζωτικά συμφέροντα έκφρασης και ανάπτυξης του. Η ψυχολογία έχει αναλύσει διεξοδικά τι συμβαίνει σ’ αυτές τις περιπτώσεις και τις νευρώσεις που δημιουργούνται, επειδή υποσυνείδητα η σύγκρουση υποβόσκει καταναλώνοντας μεγάλα ποσά ενέργειας στο να κρατιέται κατεσταλμένη η σύγκρουση και εμποδίζοντας το άτομο να αναπτυχθεί ελεύθερα.

Παρόμοιες συμπεριφορές παρατηρούμε και στα θηλαστικά, με όλες φυσικά τις αναλογίες και τα διαφορετικά δεδομένα. Έχουν γίνει πολλά πειράματα για το πώς ο φόβος, ο περιορισμός ή η τιμωρία επιδρά στη συμπεριφορά τους αλλά και τις γνωστικές τους δυνατότητες και την ίδια την υγεία τους. Ο περιορισμός των ζώων σε μικρά κλουβιά, ειδικά αυτών που έχουν πριν ζήσει σε ανοιχτό χώρο, τα οδηγεί στην κατάθλιψη. Σε σκυλιά που τα είχανε σε καθεστώς συνεχούς φόβου, παρουσιάζανε μειωμένη ικανότητα εξερεύνησης, δεν αποκτούσαν δηλαδή τις ικανότητες ενός σκύλου που δεν είχε τέτοιους περιορισμούς αλλά και πεθαίνανε συνήθως απο καρδιακές αρρυθμίες.

Η επικράτηση επιθετικών, βίαιων συμπεριφορών, έχει σχέση συνήθως με δυσαρμονίες του ατόμου στην κοινωνική ένταξη, πέρα απο πιθανούς ιδιοσυγκρασιακούς παράγοντες που μπορεί να παίζουν κάποιο ρόλο, αποτελώντας όμως έναν αρχέγονο τρόπο επιβολής του εαυτού και απόδειξης για την αξία του. Εξ άλλου όλα αυτά τα πρότυπα συμπεριφοράς, τα βίαια κλπ, για εκατομμύρια χρόνια εξέλιξης ήταν διαρκώς παρόντα και στην πρώτη γραμμή, αλλιώς ο άνθρωπος δεν θα επιβίωνε. Είναι πολύ μικρό το χρονικό διάστημα που έχει μεσολαβήσει για να μεταβληθούν οριστικά. Στην ιστορική διαδρομή, οι άνθρωποι έχουν μεταλλάξει κατά κάποιο τρόπο αυτά τα επιθετικά ένστικτα σε δημιουργική δράση, η οποία αποδείχθηκε και πιο αποτελεσματική. Έτσι το πρόβλημα δεν βρίσκεται κυρίως στην ύπαρξη αυτών των τάσεων, που υπάρχουν έτσι κι αλλιώς μέσα μας απο τη μακραίωνη εξέλιξη αλλά στο πως μέσα από την αποδεκτή για τον εαυτό ένταξη στην ευρύτερη ομάδα, αυτά εξασθενούν ή μεταλλάσσονται, εντασσόμενα σε μια άλλη δημιουργική προοπτική.

Είναι χαρακτηριστικό ότι όταν συμβαίνουν ματαιώσεις ή ψυχολογικά τραύματα που μειώνουν τη θέση του ατόμου στη σχέση του με τους άλλους συχνά ενδυναμώνουν οι βίαιες, επιθετικές τάσεις που σημαίνει οπισθοχώρηση σε πιο αρχέγονα στάδια.

Αυτές οι δύο πλευρές της παθητικής συμπεριφοράς και της επιθετικής, τις περισσότερες φορές συνυπάρχουν, απλά συνήθως είναι πιο καταπιεσμένα τις περισσότερες φορές τα επιθετικά ένστικτα λόγω των κοινωνικών επιταγών, που εκφράζονται όμως με καλυμμένο, μεταμφιεσμένο τρόπο ή εκφράζονται ανοιχτά όταν δίνεται η ευκαιρία να εκφραστούν χωρίς να υπάρχει τιμωρία, όπως γίνεται συνήθως όταν το άτομο παίρνει την έγκριση γι αυτό από μια εξουσία ή όταν καλύπτεται από ένα μεγαλύτερο σύνολο που τον καλύπτει. Μια συμπεριφορά που συμπεριλαμβάνει και τις δύο πλευρές και είναι αρκετά συνηθισμένη είναι του ενδιάμεσου κρίκου ενός εξουσιαστικού μηχανισμού, όπου είναι δουλοπρεπής προς τους πάνω από αυτόν και σαδιστής προς τους κάτω. Ας πούμε το σύνδρομο του λοχία. Να σημειώσουμε όμως ότι τέτοια συμπεριφορά συναντάμε και σε ομάδες ζώων, σε πιθήκους κυρίως, όπου ο αρχηγός έχει τους υπασπιστές του που τον υπακούουν απόλυτα και οι οποίοι είναι ιδιαίτερα επιθετικοί στα άλλα μέλη της ομάδας, ευελπιστώντας σε κάποια οφέλη απο την εξουσία του αρχηγού.

Στην επικράτηση υποτακτικών, παθητικών συμπεριφορών έπαιξαν σημαντικό ρόλο και εκφοβιστικές, πατερναλιστικές αντιλήψεις διαφόρων θρησκειών. Θα έλεγε κάποιος ότι μ’ αυτή την έννοια αυτός ο ρόλος είναι θετικός, αφού εμποδίζει την εκδήλωση επιθετικών συμπεριφορών, αν ταυτόχρονα δεν ήταν με τις ματαιώσεις στην ανάπτυξη της προσωπικότητας που δημιουργεί, και συμμέτοχος ταυτόχρονα στη δημιουργία του προβλήματος.

Σε τέτοιες περιπτώσεις υποτακτικών συμπεριφορών, η δράση του ατόμου όσον αφορά τις κοινωνικές σχέσεις παίρνει ένα χαρακτήρα υποχρέωσης, η ανάγκη να φανεί καλός, με ένα αντίστοιχο προσωπείο και στο βάθος όλα κρίνονται με βάση έναν στενό εγωισμό, μιας και ενδόνυχα νοιώθει ή ξέρει ότι ο εαυτός του δεν είναι ικανοποιημένος απο αυτή τη σχέση.

(η πρόταξη των κοινωνικών επιταγών απέναντι στις ατομικές επιδιώξεις είναι φυσικά μια γενικευμένη συμπεριφορά, πάντα τα κίνητρα των πράξεων μας είναι πιο ιδιοτελή απ' ότι θέλουμε να τα εμφανίζουμε προς τα έξω, περίπου σαν τη διαφήμιση δηλαδή “όχι για μένα, για τη φουκαριάρα τη μάνα μου..”, ή σαν τη μάταιη προσπάθεια πολλών πολιτικών να εμφανίζονται ότι πασχίζουν ..για τη φουκαριάρα την πατρίδα ή την παράταξη κλπ. Εδώ αναφερόμαστε όχι σε τέτοιου είδους συνήθεις εξ άλλου συμπεριφορές αλλά σε συμπεριφορές που παίρνουν και έναν χαρακτήρα καταναγκασμού και βιώνονται συχνά σαν επώδυνες).

Πολλές φορές η συνύπαρξη αυτή παθητικής συμπεριφοράς, με καταπίεση των επιθετικών τάσεων, οδηγεί σε μια μίζερη στάση δυστυχίας, με καθηλωτική ψυχική διάθεση, επώδυνη και για το ίδιο το άτομο αλλά και το περιβάλλον του.

Δεν θα επεκταθούμε εδώ βέβαια σε αναλύσεις για τις πιο διαφορετικές συμπεριφορές που μπορεί να εκδηλωθούν στις δυσαρμονίες στη σχέση του ατόμου με την ομάδα ή τη χαμηλή αυτοεκτίμηση που προκύπτει από αυτό. Ναρκισσισμού, θεατρικής συμπεριφοράς κλπ που η επιστήμη της ψυχολογίας έχει αναλύσει διεξοδικά.

Για τον ρόλο της σχέσης του ατόμου με την ομάδα και τις εξουσιαστικές συμπεριφορές, ας αναφερθούμε σε ένα παράδειγμα που μας είναι λίγο πολύ οικείο.

Ένα παράδειγμα που σχετίζεται με τον φόβο του παιδιού απέναντι σ’ αυτούς που ασκούν την εξουσία της αυθεντίας επάνω του. Είναι μια εικόνα που δεν αποτελούσε κάποια σπάνια εξαίρεση, τουλάχιστον στα δικά μας χρόνια, τώρα το κλίμα είναι οπωσδήποτε πολύ καλύτερο. Ο δάσκαλος σήκωνε τον φοβισμένο έτσι κι αλλιώς μαθητή, φοβισμένο από το όλο σύστημα παροχής της γνώσης, στον πίνακα για να λύσει ας πούμε ένα πρόβλημα αριθμητικής. Τα κάνει θάλασσα και ο δάσκαλος τον κατακεραυνώνει λέγοντας του ότι είναι ζώο, είναι ηλίθιος και δεν πρόκειται ποτέ να πετύχει τίποτε στη ζωή του. Πως ένοιωθε αυτός ο μαθητής όταν ο δάσκαλος με το κύρος και τη δύναμη της αυθεντίας που ασκεί πάνω στον φοβισμένο μαθητή, που ο φόβος μειώνει έτσι κι αλλιώς την όποια αυτοπεποίθηση του, που δεν έχει, του λέει ότι δεν πρόκειται να πετύχει τίποτε σημαντικό στη ζωή του; Είναι φανερό ότι αυτό αποτυπώνεται μέσα του με πολύ ισχυρές εγγραφές που αποτελούν πια οδηγό της δράσης του. Είναι γνωστό ότι ο φόβος ενδυναμώνει τις εγγραφές, τις κάνει ανεξίτηλες.

Φυσικά δεν είναι ποτέ τα πράγματα μονοσήμαντα. Ο μαθητής μπορούσε να τον αγνοήσει, αν για παράδειγμα δεν ένοιωθε φόβο και δέος απέναντι του ή και να λειτουργήσει αντίθετα, πεισματικά. Εδώ δηλαδή υπεισέρχονται και άλλοι παράγοντες που μπορεί να λειτουργούν αντιρροπιστικά απέναντι στην επικράτηση του φόβου. Είναι πιθανό όμως να επικρατήσει ο φόβος και το να τον επηρεάσει αρνητικά.

Φαίνεται σ’ αυτό το παράδειγμα πως τέτοια περιστατικά αρνητικής επιρροής, με όλη τη συναισθηματική φόρτιση του φόβου απέναντι σε κάποιον που ο μαθητής θεωρεί εξουσία και αυθεντία, καθηλώνουν την ανάπτυξη του σε έναν τουλάχιστον τομέα, στα μαθηματικά για παράδειγμα, πιθανόν για όλη του τη ζωή. Αυτά βέβαια είναι ακραία παραδείγματα που όλο και λιγότερο τα συναντάμε σήμερα. Σήμερα ένα μεγαλύτερο κλίμα ελευθερίας είναι διάχυτο στις σχέσεις των ανθρώπων μεταξύ τους. Το ίδιο και στη διαπαιδαγώγηση των παιδιών που στηρίζεται κυρίως στο θετικό παράδειγμα και την ενθάρρυνση. Αυτό μπορεί να δημιουργεί δυσκολίες όπως και πολλές παρενέργειες, όπως λέμε στην ιατρική γλώσσα. Οι διαταγές είναι πάντα πιο εύκολες αλλά το αντίτιμο στο συνολικό αποτέλεσμα είναι πολύ πιο βαρύ. Αυτό δεν σημαίνει ανευθυνότητα ή απουσία ελέγχου, αντίθετα μπορεί να δημιουργείται ένα καλύτερο κλίμα ώστε τα παιδιά να μάθουν να αναλαμβάνουν ευθύνες και να ανταποκρίνονται σ’ αυτό το ρόλο. Οι κανόνες που πρέπει έτσι κι αλλιώς να μπαίνουν, αποτελούνε και τρόπους μάθησης των ορίων που πρέπει να υπάρχουν στην κοινωνική συμπεριφορά και τις σχέσεις των ανθρώπων μεταξύ τους.

Η σχέση ατόμου κοινωνίας έχει μια εξέλιξη στην ιστορική διαδρομή. Η τάση είναι στην ανάπτυξη της υγιούς ατομικότητας, που αποτελεί τη βάση για μια πιο υγιή και ειλικρινή συλλογικότητα. Και ταυτόχρονα να αναπτύσσονται τέτοιες κοινωνικές σχέσεις που να εγγυώνται αλλά και να βοηθούν την ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας του κάθε ατόμου, που αυτό έχει σχέση κυρίως με την αίσθηση της ισότιμης και δίκαιης συμμετοχής σε αυτή τη σχέση. Αυτό σημαίνει και ξεπέρασμα των ανισότιμων και άδικων σχέσεων που επιδεινώνουν τις κοινωνικές δυσαρμονίες.

                                                                                        Δ. ΠΕΤΡΙΔΗΣ