ο Α. Αντλερ και η ατομικη ψυχολογια



Alfred Adler(1870-1937)

Ο Αλφρεντ Άντλερ(1870-1937) και η σχολή της ατομικής ψυχολογίας όπως την ονόμασε, προσπάθησε να κατανοήσει, όπως λέει και ο ίδιος, “τη μυστηριώδη δημιουργική δύναμη της ζωής, τη δύναμη εκείνη που βρίσκει την έκφρασή της στην απαίτηση για παραπέρα εξέλιξη, προσπάθεια και επιδόσεις, που τις αποτυχίες σε ένα πεδίο προσπαθεί να τις αναπληρώνει με την επιδίωξη της επιτυχίας σε ένα άλλο πεδίο”. Αυτή η προσπάθεια συγκροτεί την επιδίωξη ενός στόχου, σκοπού, που το άτομο παρακολουθεί και το ξεπέρασμα των δυσκολιών του παρόντος γίνεται μέσα από την προοπτική αυτού του στόχου.

Η βασική ιδέα του Αντλερ είναι ότι η ανάπτυξη του ανθρώπου και η εξέλιξη της προσωπικότητας του, καθορίζονται από ένα αίσθημα μειονεξίας που βιώνει το άτομο, μιας και τα πρότυπα συμπεριφοράς και οι βασικές κατευθύνσεις της ανάπτυξης καθορίζονται στην πρώιμη παιδική ηλικία, που το παιδί νοιώθει έτσι κι αλλιώς αδύναμο και εξαρτημένο. Το αίσθημα μειονεξίας, ενισχυόμενο και από τυχόν υπάρχοντα σωματικά ελαττώματα, απογοητεύσεις ή ταπεινωτικές εμπειρίες, δημιουργεί ένα σύμπλεγμα κατωτερότητας. Η τάση του καθ' όλη τη διάρκεια της ζωής του να αναπληρώσει αυτό το συναίσθημα, καθορίζει την πορεία της ζωής του. Η τάση για αναγνώριση και αυτοεπιβεβαίωση αναζητά έμμεσους τρόπους αναπλήρωσης, που αυτοί διαμορφώνουν το προσωπικό πλάνο, σχέδιο ζωής, ώστε να ξεπεράσει τα εμπόδια και να οδηγηθεί στο επιθυμητό αποτέλεσμα.

Στην ψυχοθεραπευτική διαδικασία

πρέπει να ανακαλυφθεί ποιες ήταν οι κατευθύνσεις αυτής της αλλαγής ώστε να φανεί αν ήταν σωστές ή λάθος και να φανεί δηλαδή το αρχικό λάθος. Όπως επίσης αν αυτό το πλάνο κρίνεται σαν επικερδές και υγιές και αυτό συμβαίνει όταν στηρίζεται στις υπάρχουσες ατομικές δυνατότητες και είναι κοινωνικά επωφελές, μιας και η κοινωνική καταξίωση αυξάνει την αυτοεκτίμηση και μειώνει την αίσθηση μειονεξίας ή κρίνεται ως λανθασμένο όταν οδηγεί σε μια λάθος εικόνα του εαυτού ή σε εγκατάλειψη των προσπαθειών.

Σύμφωνα με τον Άντλερ το προσωπικό πλάνο επηρεάζεται απο ορισμένους σημαντικούς παράγοντες. Ένας είναι η σειρά γέννησης μέσα στην οικογένεια, στην οποία έδωσε ιδιαίτερα ευφυείς ερμηνείες, που έχουν επιβεβαιωθεί και από κλινικές παρατηρήσεις.

Επίσης η τυχόν υπάρχουσα σωματική ελαττωματικότητα.

Σημαντικός παράγοντας είναι το κοινωνικό ενδιαφέρον που αναπτύσσει το άτομο και η ομαλή κοινωνική του ένταξη, η οποία μειώνει το αίσθημα κατωτερότητας, μιας και αυξάνει την αυτοεκτίμησή του. Τα άτομα που δεν αναπτύσσουν κοινωνικό ενδιαφέρον αποξενώνονται.

Κάνοντας μια παρένθεση πρέπει να πούμε ότι ο Άντλερ ήταν το τρίτο από τα εφτά παιδιά μιας σχετικά εύπορης οικογένειας στη Βιέννη, Εβραίων, μεταναστών από την Ουγγαρία. Το μεγαλύτερο από τα αδέλφια του ήταν αγόρι και το δεύτερο ήταν κορίτσι. Ο ίδιος ήταν ένα ιδιαίτερα φιλάσθενο παιδί, που υπέφερε από ραχίτιδα και αναπνευστικά προβλήματα και βίωσε έντονα τον φόβο του θανάτου από την μικρή ηλικία, τόσο με το θάνατο του μικρότερού του αδελφού όσο και με τον φόβο που ένοιωθε το ίδιο στις κρίσεις δύσπνοιας ότι θα πεθάνει. Η ισχυρή επιθυμία του, που την είχε εκφράσει από μικρό παιδί σαν απόφαση, να γίνει γιατρός, έχει οπωσδήποτε σχέση με την έντονη βίωση αυτών των αισθημάτων αδυναμίας. Ταυτόχρονα είχε γονείς οι οποίοι λόγω της ευαισθησίας του το υπερπροστάτευαν, ιδιαίτερα η μητέρα του, δείχνοντάς του ιδιαίτερη αγάπη αλλά και ο πατέρας του που του ενέπνεε αισθήματα θάρρους και ανεξαρτησίας και τον οποίον θαύμαζε.

Έτσι η προσωπική ιστορία μπορεί να εξηγήσει και τα αισθήματα σωματικής μειονεξίας που ένοιωθε αλλά και το ότι οι αναπληρώσεις που έκανε ήτανε υγιείς για τον ίδιο αλλά και χρήσιμες κοινωνικά. Το ότι είχε ένα περιβάλλον υποστηρικτικό, με χαρακτηριστικά κυρίως ενθάρρυνσης και έμπνευσης, σημαίνει ότι είχε μια ομαλή κοινωνική ένταξη. Σ' αυτή την περίπτωση όταν το άτομο νοιώθει ότι η σχέση του με το σύνολο στο οποίο ανήκει, ευνοεί την ικανοποίηση των αναγκών του και το βοηθά να αναπτυχθεί, τότε θα αναπτύξει αισθήματα κοινωνικά. Με ένα τρόπο θα ανταποδώσει αυτά που παίρνει. Ο τρόπος της κοινωνικής ενσωμάτωσης είναι η βάση της ομαλής ανάπτυξης του εαυτού και της αλληλεπίδρασης με το κοινωνικό σύνολο.

Η αυτοεκτίμηση είναι το μέτρο της εκπλήρωσης της αυτοπραγμάτωσης, της εκπλήρωσης των στόχων του αναπτυσσόμενου προγράμματος του εαυτού.

Αν η ένταξη του ατόμου στις κοινωνικές διαδικασίες έγινε με όρους δυσμενείς ή ταπεινωτικούς για το άτομο και τις ανάγκες του τότε θα υπάρχει μια μόνιμη αίσθηση μη ικανοποίησης των ατομικών του αναγκών, που θα είναι συνεχώς παρούσα. Σ' αυτή την περίπτωση ή θα ακολουθήσει επιθετικές, βίαιες συμπεριφορές ή υποτακτικές ανάλογα και με την ιδιοσυγκρασία, άλλους παράγοντες που θα διαμορφώσουν τη στάση του κλπ, με την αίσθηση της μη ικανοποίησης πάντα παρούσα είτε συνειδητοποιημένη είτε όχι.
Έτσι για τον Άντλερ, το "αίσθημα της κοινότητας" είναι ένα από τα βασικά κριτήρια της ψυχικής υγείας. Η εναρμόνιση των προσωπικών στόχων με το όφελος της κοινότητας, δείχνει ότι αυτή η σχέση είναι "αμοιβαία επωφελής", όπως και η αυτοεκτίμηση θα είναι ανεπτυγμένη. Στην έννοια της κοινότητας ο Άντλερ έβαζε  το σύνολο της ανθρωπότητας.
Στην βάση κυρίως αυτής της σχέσης ατόμου-κοινωνίας, του τρόπου που αυτή έγινε και της στάσης που τελικά διαμόρφωσε το άτομο απέναντι σ' αυτή την σχέση, βρίσκεται και ο διαχωρισμός που κάνει ο Άντλερ σε τέσσερις βασικούς τύπους προσωπικότητας. 

Η αναπλήρωση για την οποία μιλά ο Άντλερ αλλά και γενικότερα η ψυχανάλυση, έχει τη βάση της στην προσπάθεια κάθε συστήματος να προσαρμοστεί στο περιβάλλον-και ο κάθε ξεχωριστός οργανισμός αποτελεί ένα σύστημα-όταν παρουσιάζεται οποιαδήποτε δυσαρμονία στη σχέση του με αυτό το περιβάλλον. Είναι ο τρόπος ανάπτυξης του οργανισμού και της μεταβολής στα συστήματα, στις σχέσεις τους με άλλα συστήματα. Μια κρίση είναι πάντα αιτία αλλαγών που οδηγούν σε επιτυχή προσαρμογή ή αντίθετα σε καταστροφή όταν αυτή η αλλαγή-προσαρμογή δεν μπορεί να γίνει επιτυχώς. Μέσα από αυτή τη διαδικασία δημιουργείται και η γνώση, η οποία στη βάση της δεν είναι τίποτε άλλο από την ικανότητα του εγκεφάλου να προσαρμόζεται σε μεγάλο εύρος αλλαγών του περιβάλλοντος.

Ο Άντλερ θεωρούσε ότι ο άνθρωπος λειτουργεί τελεολογικά, με την έννοια ότι βάζει στόχους, έχει ένα σχέδιο που με βάση αυτό δρα. Αυτό επίσης έχει βάση με την έννοια ότι η ατομική ανάπτυξη είναι ένας συνδυασμός του ξεδιπλώματος ενός “εν δυνάμει” προγράμματος που υπάρχει με έναν τρόπο μέσα μας, κληρονομιά της εξέλιξης, με την ενσωμάτωση κοινωνικών συμπεριφορών και επιδράσεων του περιβάλλοντος. Ο Άντλερ το τοποθετεί βέβαια με την έννοια ότι το κάθε άτομο συγκροτεί ένα προσωπικό πλάνο, σχέδιο ζωής, ώστε να ξεπεράσει τα εμπόδια από τα αισθήματα μειονεξίας και να οδηγηθεί στο επιθυμητό αποτέλεσμα. Αλλά αυτό το σχέδιο δεν μπορεί παρά να βασίζεται πάνω στις ανάγκες και τις επιθυμίες αυτού του γενικού σχεδίου ανάπτυξης που υπάρχει σε όλους τους ανθρώπους. Και επειδή ο άνθρωπος αποτελεί ένα σύστημα πολύ μεγάλης ποσότητας πληροφορίας, η τυχαιότητα αυτού του γενικού σχεδίου είναι επίσης πολύ μεγάλη.
Όσον αφορά τον ρόλο του υποσυνείδητου ο Άντλερ χωρίς να αρνείται την περιγραφή της δομής που είχε κάνει ο Φρόιντ, θεωρούσε ότι το συνειδητό περισσότερο συνεργάζεται με το ασυνείδητο παρά είναι σε αντίθεση μαζί του, γι αυτό και έδινε και περισσότερο βάρος στον καθορισμό των αποφάσεων που παίρνει το άτομο, στο συνειδητό. Αντίστοιχα μ' αυτή την αντίληψη και η ερμηνεία που έδινε στα όνειρα, παρ' όλο που δεχόταν ότι υπάρχουν καταπιεσμένες επιθυμίες που στον ύπνο "βρίσκουν την ευκαιρία" να εκφρασθούν, δίνοντας βάρος στην συνεργασία περισσότερο παρά στην αντίθεση συνειδητού-υποσυνείδητου, ήταν ότι εκφράζουν επεξεργασίες που κάνει ο εγκέφαλος στην κατεύθυνση της αντιμετώπισης των προβλημάτων του παρόντος. Μια παρόμοια άποψη σ' αυτό το θέμα είχε και ο Γιουνγκ, που θεωρούσε τα όνειρα προπομπούς των μελλοντικών τάσεων ανάπτυξης της προσωπικότητας. 

Ο Άντλερ σπούδασε ιατρική και στην αρχή δούλεψε ως παθολόγος. Από το 1901 όμως στράφηκε στην ψυχιατρική και συμμετείχε στο ψυχαναλυτικό κίνημα μαζί με τον Φρόιντ και τον Καρλ Γιουνγκ και το 1910 έγινε πρόεδρος της ψυχαναλυτικής εταιρίας της Βιέννης από την οποίαν τον επόμενο χρόνο αποσχίσθηκε δημιουργώντας την Εταιρία Ατομικής Ψυχολογίας το 1912. (Ο Φρόιντ τότε λειτουργώντας στο ψυχαναλυτικό κίνημα σαν ιερατείο, περίπου τον ..”αφόρισε”. Αν και ο Φρόιντ είχε προσάψει στον Κ. Γιουνγκ, ότι θέλει να το παίζει προφήτης, μάλλον και ο Φρόιντ είχε τέτοιες τάσεις).

                                                                                                    Δ. ΠΕΤΡΙΔΗΣ