η βια και η γνωση

Αυτές τις μέρες έχουμε γίνει μάρτυρες μιας κλιμάκωσης των περιστατικών βίας. Ένας πολίτης δολοφονείται για “λίγα σεντς” στο κεντρο της Αθήνας, όπου ως αποτέλεσμα της γκετοποίησης και της ανικανότητας να αντιμετωπιστεί το πρόβλημα, έχουμε ανεξέλεγκτη αύξηση της εγκληματικότητας που θίγει το στοιχειώδες δικαίωμα των πολιτών για ασφάλεια. Ταυτόχρονα ορδές ανεξέλεγκτες αυτοδικούν, κυνηγώντας και δολοφονώντας ένα νεαρό μετανάστη, στέλνοντας δεκάδες άλλους στα νοσοκομεία, ανοίγοντας ένα νέο κύκλο βίας. Σε διαδηλωτή που απ' ότι φαίνεται κρατούσε ένα πανώ, δεν ασκούσε δηλαδή βία, καταφέρθηκαν από αστυνομικούς πλήγματα που μπορεί να αποδειχθούν θανατηφόρα ή να τον αφήσουν ανάπηρο. Ή να ποδοπατείται και να χτυπιέται με μίσος πεσμένος διαδηλωτής, όπως φάνηκε σε video που κυκλοφόρησε, από αστυνομικούς που σε μια ευνομούμενη πολιτεία, αν μη τι άλλο, πρέπει να δρουν με φρόνηση και όχι με μίσος.

Το παρακάτω άρθρο το είχα γράψει λίγο παλιότερα αλλά νομίζω ότι είναι επίκαιρο γι αυτό και το αναρτώ σήμερα.

Όσο πιο πίσω πάμε στην ανθρώπινη ιστορία, τόσο  πιο μεγάλος είναι και ο ρόλος της βίας ως μέθοδος επίλυσης των διαφορών. Για χιλιάδες και εκατομμύρια χρόνια κυρίως με αυτό τον τρόπο ο άνθρωπος μπορούσε να επιβιώσει. Αν πάμε σε εξελικτικές βαθμίδες χαμηλότερες απο τον άνθρωπο ακόμη και τις πιο κοντινές μας, ο ρόλος της ωμής δύναμης είναι ο βασικός για τη διεκδίκηση των πόρων για την επιβίωση ή για τη διαμόρφωση των ιεραρχιών μέσα σε μια ομάδα, κάτι που προσπορίζει οπωσδήποτε οφέλη για αυτόν που είναι πιο δυνατός.

Από τότε που το ανθρώπινο είδος επικράτησε απόλυτα, ο ανταγωνισμός για τους διαθέσιμους πόρους, πήρε ενδοειδικό χαρακτήρα, μεταξύ δηλαδή των ανθρώπων. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα τις συνεχείς διαμάχες και σφαγές μεταξύ τους. Ο ανταγωνισμός υπήρξε και μέσα στις ομάδες. Μέσα στην ομάδα όμως υπήρχαν ισχυρές επιταγές για καταστολή της βίας μεταξύ των μελών της ομάδας, που αυτό οδηγούσε τον ανταγωνισμό μέσα στην ομάδα στο να πάρει διαφορετικά χαρακτηριστικά, να ακολουθήσει διαφορετικούς δρόμους. Ο ανταγωνισμός για την επικράτηση του ενός απέναντι στους άλλους, στις ανθρώπινες κοινωνίες, με την ανάπτυξη της νόησης ανώτερης τάξης που χαρακτηρίζει τον άνθρωπο, οδήγησε στην ανάπτυξη της λογικής, της τεχνικής, των επιστημών κτλ. Δυνατότητες που δεν θα μπορούσαν να εξηγηθούν από την απλή κάλυψη των αναγκών για τροφή και σεξ ή των αναγκών της στοιχειώδους ασφάλειας. Η ανάπτυξη της λογικής, της αφηρημένης σκέψης και της γλώσσας, άνοιξε τις δυνατότητες σε καινούργια πεδία δίνοντας μια νέα αίσθηση δύναμης και διάθεσης για επέκταση και κυριαρχία. Όλες αυτές οι αντιπαραθέσεις
σήμαιναν καταστροφές αλλά και δημιουργία. Η δημιουργία των ανθρώπινων κοινωνιών, που μέσω αυτών οι άνθρωποι μπόρεσαν και είχαν όλες τις κατακτήσεις που οδήγησαν στον σημερινό πολιτισμό, με όλα τα καλά και τα κακά του αλλά που βελτίωνε συνολικά τη ζωή του, δυνάμωνε ταυτόχρονα τα αισθήματα για το όφελος της συνεργασίας αντί για την καταστροφή των άλλων. Τα αλτρουϊστικά αισθήματα αντί της επιθετικότητας και τη βίας.

Όσο εξελίσσονταν δηλαδή ο άνθρωπος, τόσο αυξανόταν και ο ρόλος της γνώσης στον ανταγωνισμό με τις άλλες ομάδες ή στην εξυπηρέτηση των συμφερόντων του εαυτού στα πλαίσια των κοινωνικών ομάδων, συνόλων στα οποία συμμετείχε. Ο στόχος βασικά παρέμενε ο ίδιος αλλά επιτυγχάνονταν με διαφορετικά μέσα και με πολύ περισσότερη επιτυχία.

Η βία φυσικά δεν έπαψε να υπάρχει σαν τρόπος επίλυσης των διαφορών αλλά είναι φανερό ότι στην ιστορική διαδρομή μειώνεται σαν τρόπος επίλυσης των διαφορών και μεταξύ των κρατών ή άλλων ομάδων αλλά και των διαφορών των ανθρώπων μεταξύ τους. Κυρίως όμως μειώνεται η αποδοχή της. Θα μπορούσαμε να αναφέρουμε πολλά παραδείγματα απο την ιστορία, όπου οι θάνατοι, οι βασανισμοί, οι γενοκτονίες, οι εκτελέσεις, ο σωματικός πόνος, η σκλαβιά, αλλά και ο σαδισμός σαν μορφή μαζικής ψυχαγωγίας, ήταν χαρακτηριστικά της ζωής στο μεγαλύτερο τμήμα της ανθρώπινης ιστορίας, που σήμερα εμφανίζονται σε πολύ μικρότερη συχνότητα αλλά και στο βαθμό που συμβαίνουν αντιμετωπίζουν πολύ μεγαλύτερη καταδίκη.

Σε ατομικό επίπεδο, τα επιθετικά ένστικτα, που αποτελούν εξελικτική κληρονομιά μας, μπορούν μέσα απο την ανάπτυξη της γνώσης αλλά και μέσα απο την λειτουργία καλύτερων συνθηκών ένταξης του ατόμου στο κοινωνικό γίγνεσθαι, ώστε να του δίνονται περισσότερες δυνατότητες ατομικής έκφρασης και ανάπτυξης, να μετασχηματίζονται σε δημιουργική δράση.

Η βία σήμερα μπορεί να γίνεται κατανοητή μόνο ως άμυνα απέναντι στην άσκηση ωμής βίας, αλλά και πάλι με πολύ μεγάλους περιορισμούς, ή σαν άμυνα απέναντι σε ένα τυραννικό καθεστώς για παράδειγμα, σε περιπτώσεις δηλαδή που δεν υπάρχουν άλλοι τρόποι υπεράσπισης του εαυτού ή των συνόλων στα οποία είμαστε ενταγμένοι και θέλουμε να τα υπερασπίσουμε υπερασπιζόμενοι έτσι και τον εαυτό μας. Με την επίγνωση και πάλι ότι αν μπεις στον κύκλο της ωμής βίας αυτή θα αναπαράγεται επί μακρόν, μιας και κινητοποιεί αρχέγονα ένστικτα του φόβου και της επιβίωσης, με παραμερισμό της λογικής και της παρέμβασης της που σε μεγάλο βαθμό γίνεται σε αυτές τις περιπτώσεις. Και πάλι η γνώση είναι αυτή που μπορεί να περιορίσει σε ανάλογες περιπτώσεις τη χρήση της βίας στο μικρότερο δυνατό βαθμό.

Η βία, έστω και πιο περιορισμένη απο παλιότερα, συνεχίζει να είναι παρούσα. Στις σημερινές συνθήκες παγκόσμιας κρίσης, που αναδιατάσσονται και οι σχέσεις των κρατών μεταξύ τους, που η αντανάκλαση της κρίσης μέσα στις ξεχωριστές κοινωνίες διαταράσσει και αποδυναμώνει τις κοινωνικές σχέσεις και τα μέτρα κοινωνικής προστασίας που είχαν επιτευχθεί, δημιουργώντας έδαφος για συγκρούσεις, μπορεί να πάρει μεγαλύτερες διαστάσεις, ανάλογα και με τα προβλήματα της κάθε ξεχωριστής κοινωνίας. Η κρίση σε τέτοιες περιπτώσεις, αν γενικευθεί,  μπορεί να οδηγήσει σε καταστροφές και υποχώρηση ή μέσα από την επίγνωση και τις ανάλογες δράσεις, που συνιστούν κοινωνική μάθηση, στην ανασυγκρότησή της κοινωνίας σε ένα υψηλότερο επίπεδο.

Η θεσμοθετημένη χρήση βίας από κοινωνίες που συγκροτούνται πάνω σε δημοκρατικές αρχές, ως αποτέλεσμα δηλαδή κοινωνικής συμφωνίας θεσμοθετημένης με νόμους, απέναντι σε εκδηλώσεις βίας απο μέλη της, στην εγκληματικότητα για παράδειγμα, που αναγκαστικά αποτελεί και άμυνα σε παραβάσεις των κανόνων συμβίωσης, επειδή ασκείται απο μια δημοκρατικά συγκροτημένη κοινωνία, πρέπει να εκφράζει το δημοκρατικό ήθος και τη φρόνηση αυτής της κοινωνίας. Κατανοώντας και το πολύπλοκο της λεγόμενης ατομικής ευθύνης, πρέπει να ασκείται με φρόνηση και στον μικρότερο απαραίτητο βαθμό. Η προληπτική δράση σε αυτές τις περιπτώσεις έχει σχέση με την αντιμετώπιση άμεσων καταστάσεων που αποτελούν έδαφος για την ανάπτυξη βίαιων συμπεριφορών αλλά και σε ένα πιο γενικό επίπεδο μέτρων, δημιουργία τέτοιων κοινωνικών σχέσεων και δομών που αυξάνουν την κοινωνική συνοχή.

Στην επίλυση κοινωνικών διαφορών, είναι προς το συμφέρον αυτού που θεωρεί ότι έχει το δίκαιο με το μέρος του, να χρησιμοποιεί μεθόδους κοινωνικά αποδεκτές, που έχουν κατοχυρωθεί ιστορικά και σε μεγάλο βαθμό και συνταγματικά, απο την καταφυγή σε βίαιες μορφές, γιατί αν γίνει η αντιπαράθεση σε αυτό το επίπεδο, όπου κινητοποιούνται οι συναισθηματικού τύπου αντιδράσεις φόβου και επιδίωξης ασφάλειας, κερδισμένος είναι αυτός που έχει την δύναμη με το μέρος του ή φαίνεται ότι μπορεί να την εξασφαλίσει, δίνοντας με αυτό τον τρόπο εγγυήσεις για την ασφάλεια των πολλών, πισωγυρίζοντας σε αυταρχικές μορφές διακυβέρνησης. Και η βία αναπαράγεται επί μακρόν. Το ίδιο γίνεται και όταν η κρίση σε μια κοινωνία γενικευθεί, υπάρχουν διαλυτικές τάσεις, ο κερδισμένος θα είναι αυτός που θα πείσει ότι μπορεί να προσφέρει ασφάλεια και τάξη.

Σε τυραννικά καθεστώτα, όπου δεν υπάρχει άλλος κατοχυρωμένος τρόπος υπεράσπισης των μελών της κοινωνίας είναι μερικές φορές ο μοναδικός δρόμος αλλά και πάλι για να είναι επιτυχής γίνεται με εξασφάλιση όλων των απαραίτητων συμμαχιών για να εμποδισθεί κατά το δυνατόν η εφαρμογή της βίας από αυτόν που μπορεί να την ασκήσει, όπως έχει δείξει η ιστορική εμπειρία αλλά και παρακολουθούμε σήμερα στις εξεγέρσεις που είναι σε εξέλιξη σε πολλές αραβικές χώρες. Ένα τυραννικό καθεστώς δεν είναι σε θέση συνήθως να πείσει για την εξασφάλιση του αισθήματος ασφάλειας, μιας και ένας απο τους λόγους των εξεγέρσεων σε τέτοιες περιπτώσεις είναι συνήθως και αυτός.

Η βία ιστορικά ήταν αποτέλεσμα των περιορισμένων πόρων και της άγριας διαμάχης για την κατοχή τους. Το ερώτημα είναι αν υπάρχει προοπτική μείωση της βίας, με δεδομένο ότι ο ανθρώπινος πληθυσμός αυξάνεται και η διαμάχη για τους υφιστάμενους πόρους με αυτή τη λογική θα αυξάνεται. Η απάντηση είναι, ναι μπορεί να γίνει, λόγω της γνώσης. Όπως σε μεγάλο βαθμό έχει γίνει και μέχρι σήμερα. Η γνώση μπορεί να παράγει πλούτο εκ του μηδενός ή να κάνει αποτελεσματικότερη αξιοποίηση των υφιστάμενων πόρων. Σήμερα για παράδειγμα η γνώση με τη μορφή της πληροφορίας είναι κεφάλαιο που παράγεται εκ του μηδενός. Έτσι η ανάπτυξη της γνώσης, είναι αυτή που προοπτικά έχει τη δυνατότητα να μειώσει τη βία και την επιθετικότητα ανάμεσα στους ανθρώπους. Και από την άποψη των καλύτερων αποτελεσμάτων για τις κοινωνίες και τους ανθρώπους αλλά και σαν άμεση παραγωγική δύναμη και κεφάλαιο. Οπότε, λογικά, η ανάγκη για καταφυγή στη βία σταδιακά θα πάψει να υφίσταται. Η γνώση μπορεί σήμερα να δημιουργήσει αυτή την αφθονία των αγαθών που και για τον Μαρξ αποτελούσε την προϋπόθεση για τις κομουνιστικές κοινωνίες. Εξ άλλου η ίδια η γνώση σαν αγαθό, είναι σήμερα προσβάσιμη σε μεγάλο βαθμό απο όποιον έχει τη διάθεση να την αποκτήσει. Ένας νέος σε μια Ευρωπαϊκή πόλη ή ένας νέος σε ένα χωριό της Ινδίας μπορούν, όχι φυσικά με τις ίδιες ακόμη προϋποθέσεις, να έχουν πρόσβαση, χάρη στις νέες τεχνολογίες, περίπου στην ίδια ποσότητα πληροφοριών. Αποτέλεσμα της γνώσης αλλά και προϋπόθεση της ταυτόχρονα είναι και η συνεχής μεταρρύθμιση των κοινωνιών ώστε να χαλιναγωγούνται αυτές οι δυνάμεις που όπως τα πρωτόγονα ένστικτα του ανθρώπου δρουν τυφλά, με σκοπό τη συσσώρευση απλά κέρδους ή δύναμης, αδιαφορώντας για τις καταστροφές που προκαλούνται και τα διαλυτικά αποτελέσματα στις κοινωνίες, αυξάνοντας και τη βία στους κόλπους της. Ένστικτα που πρέπει να χαλιναγωγηθούν για να είναι και περισσότερο αποτελεσματικά και όχι βέβαια να νεκρώσουν επειδή τότε θα έχουμε παράλυση.
                                                                                                    Δ. ΠΕΤΡΙΔΗΣ